NHỮNG BẤT THƯỜNG VỀ NÓNG, LẠNH

Trong chúng ta có số ít người thích nóng hoặc lạnh, nhưng đôi khi nhiệt độ cao hoặc thấp quá có thể sẽ xảy ra nhiều vấn đề nghiêm trọng:

Phương pháp tốt nhất tránh mất nước đó là tránh các rối loạn do nóng gây ra là tuân thủ các biện pháp phòng chống sau đây:

Chuột rút (co cơ) do nóng là cơ bắp bị đau vào co thắt, kéo dài tới 15phút hoặc hơn (thường là người khoẻ). Các rối loạn co cơ hay cơ bắp tức chặt ,thường do thiếu muối và thiếu nước hay do mất cân bằng giữa chúng với nhau, cần được điều chỉnh lại.

Dấu hiệu: Ra mồ hôi dầm dề, cơ bị co nặng, và đau, đặc biệt ở cơ bắp chân hoặc cơ bụng. Mặt nạn nhân xanh xám, chóng mặt và có thể bị lả đi.

Điều trị: Đưa nạn nhân vào bóng râm hoặc phòng mát, cho uống nước muối (hoà ¼ thìa ca phê muối trong một lít nước thường, nước chanh, nước giả khát Gatorad, v.v...). Quan trọng là cho nghỉ và ngừng làm việc. Cầm ngón chân kéo nhẹ cơ bắp ra cho đỡ đau. Nạn nhân phải được nghỉ ít ra 12giờ trứơc khi tiếp tục lại công việc. Không xoa bóp cơ hay cho uống viên muối.

Lả do nóng thường gây ra do hoạt động thể lực quá nhiều và ra mồ hôi quá mức, trong môi trường nóng suốt một thời gian dài. Nếu uống rượu, trạng thái mất nước, nôn hoặc đi ngoài nhiều, sẽ làm tăng nhậy cảm đưa tới lả. Rối loạn này tương tự như thể nhẹ của choáng.

Dấu hiệu: Nạn nhân nằm yên không cựa quậy, mệt mỏi, da xanh xám. Da xạm đen, lạnh và ẩm ướt, không toát mồ hôi đầm đìa Mỏi mệt, chóng mặt, nhức đầu, buồn nôn, nhìn nhòa nhạt, thường dễ bị kích thích và chuột rút nhẹ. Nhiệt đô bình thường nh8ng mạch nhanh nhỏ, có thể tới 100lần/phút. Nếu nặng có thể bán mê hoặc hôn mê (H1).

Điều trị: Nới lỏng quần áo, đặt bệnh nhân nằm đầu thấp ở nơi mát, cho uống nước mát hoặc nước muối. Làm cho nạn nhân mát đi bằng cách cởi hết quần áo ra, đắp quần áo ướt lên người hoặc xoa bóp cồn. Ngừng mọi hoạt động và nghỉ tại chỗ ít nhất trong 24 giờ. Rồi nạn nhân sẽ hồi phục; tuy nhiên nếu hấy nặng lên thì phải chuyển ngay đi bệnh viện. Uống nhiều nước và muối thêm và nghỉ việc hai ba ngày.

(Hình 185.1)

Thường gọi là say nắng. Đó là một trong những rối loạn do nóng thường xẩy ra muộn nhất nhưng nghiêm trông nhất. Đó là rối loạn sâu sắc cơ chế điều nhiệt của cơ thể, kết hợp với ngừng itết mồ hôi. Người bị say nắng là khi phải làm việc trong môi trường ẩm nóng (như trong lò nung) một thời gian quá dài. Nó giống như cái phích bị vỡ ra trong ô tô. Nếu không làm chủ được nhiệt độ, não sẽ bị đun nóng lên. Người dễ bị đột quỵ do nóng nhất là người già và người khó thích nghi với nhiệt độ thay đổi. Khi mồ hôi không thoát ra được, hơi nóng trong cơ thể có thể lên đến 40.5oC (105oF) hoặc hơn. Phải giảm ngay nhiệt độ này xuống nếu không sẽ tử vong.

Dấu hiệu: Triệu chứng say nóng phát triển rất nhanh. Trước hết nạn nhân thấy nhức đầu, buồn nôn, mỏi mệt. Về sau tâm thần lú lẫn, rối loạn điều hòa, và có thể rơi vào hôn mê. Da nóng đỏ phừng phừng và khô, nạn nhân có thể sốt run. Mạch nhanh, có thể tới 160lần/phút, nhiệt độ lên tới 40-43.3oC (105-110oF) (H4).

Điều trị: Phải hạ nhiệt độ nạn nhân xuống dưới 37,7oC (100oF). Ngâm trong bể nước đá lạnh, xoa bóp cồn lên da, hoặc đắp vải, chăn thấm đẫm nước đá lạnh lên người. Xoa bóp nhiều bằng khăn ướt lạnh hoặc cục nước đá lên da, làm giảm nhanh nhiệt độ. Khi nhiệt độ giảm, đặt nạn nhân vào nơi mát, thoáng khí. Gọi xe cấp cứu và cứu trợ y tế ngay.

Cẩn thận: Kéo dài thời gian ủ lạnh có thể làm nạn nhân bị hạ thể nhiệt.

Đây là rối loạn do nóng gây ra kết hợp với sang chấn trong môi trường nóng.

Dấu hiệu: Nhức đầu, khó vận động, mệt mỏi, cơ thể yếu ớt không hiệu lực, mất lực, đần độn, mất ngủ và ăn mất ngon, nạn nhân thấy đau vùng trước tim, mạch nhanh, khi gắng sức tim có thể đập mạnh.

Điều trị: Loại bỏ hoàn cảnh gây sang chấn và đưa nạn nhân ra khỏi môi trường nóng. Cho nghỉ ngơi và uống đủ nước và dung dịch muối. Rồi gửi đi thầy thuốc.

Da đỏ rộp do nóng là da có ban đỏ kích thích, thường thấy khi hoạt động thể lực mạnh lúc thời tiết nóng. Các tuyến mồ hôi trở nên bất lực và không hoạt động thích hợp nữa.

Triệu chứng: Da đỏ và viêm. Rất ngứa và nổi sẩn kích thích trên mặt da.

Cách chữa: Loại khỏi môi trường nóng; cho nạn nhân tắm nước lạnh 3 hay 4 lần/ngày, lau sạch da khô và thay quần áo thường xuyên. Cố gắng làm giảm hoặc tránh đổ mồ hôi bằng cách để nạn nah6n ở nơi mát. Tránh dùng kem hoặc bôi mỡ lên da gây ức chế chức năng hoạt động của da.

Lạnh theo y học: lạnh ít: từ 34-35oC lạnh vừa 30-34 oC, lạnh nặng: dước 30 oC, rất nặng: dưới 25 oC. Tổn thương do lạnh có thể từ nhẹ: tê cóng, cước, đến nặng như: hạ thân nhiệt. Nếu tiếp xúc với lạnh dưới 35 oC từ 6-24giờ là có thể bị hạ thân nhiệt. Chỗ da tiếp xúc với lạnh có thể bị hoại tử. Toàn thân có rối loạn chuyển hóa. Nặng sẽ tử vong.

Tê cóng là mức nhẹ nhất của tổn thương do lạnh, thường ở mức 30 - 60 oF, có thể coi như cước độ 1. Thường ở mặt, dái tai, mũi, ngón tay, ngón chân. Tương tự như tổn thương rám năng ở thời tiết nóng.

Triệu chứng: Da nổi ban đỏ, ngứa và đau như kiến đốt. Da rắn như sáp, khó vận động, thườn gọi là tê cóng.

Xử trí: Cho sưởi ấm ngay. Có thể dùng bàn tay người hoặc vật nóng (hòn gạch, vải) áp vào da nạn nhân, hoặc vào nách, bụng. Tập co duỗi ngón tay, đứng lên ngồi xuống, nhẩy tại chổ để tạo nhiệt. Thay tất, găng nếu bị ướt. Uống các chất nóng như cháo, canh, nước trái cây. Mặc quần áo ấm và đưa nạn nhân ra khỏi môi trường lạnh.

Là một loại bỏng da do lạnh, nên cũng được chia ra nhiều độ. Độ 1: Cước nhẹ, đặc điểm là da trắng bợt và giảm cảmgiác. Độ 2: Cước nông: da trắng như sáp, tê, ấn vào lâu hồng và lành trong 3-4 tuần. Độ 3: Cước sâu: các tổ chức da, dưới da, cơ đều bị hoại tử. Chậm lành. Độ 4: Chết cả tổ chức gân và xương. Độ này rất nặng nếu không điều trị toàn diện sẽ chết.

Thường gặp ở môi trường lạnh ẩm có gió, dưới nhiệt độ khoảng –2 đến -10 oC. Nếu chỉ lạnh ở 4.4 oC nhưng có gió với tốc độ 20m/phút thì mức lạnh có thể lên đến –7.7 oC (bảng 1).

Triệu chứng: Thoạt tiên có triệu chứng giống tê cóng, sau đó mất cảm giác. Da phù nề, sưng tấy rồi phồng rộp nước lên. Sau đo da trở nên cứng trắng bợt như sáp, ấn thấy rắn chắc. Nếu không được điều trị, da trở nên hoại tử và đen. Nạn nhân mệt, đau và toàn thân bị nhiễm độc.

Điều trị: Đưa nạn nhân ra khỏi nơi lạnh. Nếu nặng phải chuyển đi ngay. Nếu bên ngoài bị tuyết bám nhiều, ngâm nạn nhân vào chậu nước ấm từ 37.7-40 oC (sờ thấy bình thường cho da người) trong 20-40phút. Da sẽ thấy đỏ lại và đau trong quá trình ngâm tắm. Sau đó dùng khăn lau chấm nhẹ cho khô rồi băng lớp gạc vô khuẩn ra ngoài. Mặc quần áo ấm và ủ bằng chăn ấm. Uống các dịch nóng: cháo, canh, nước chè, nước hoa quả. Đặt nằm nơi ấm kín gió và chống choáng. Kê cao phần chi thể tổn thương, giữ và thay băng sạch 2-3ngày một lần để chống nhiễm khuẩn. Nếu có điều kiện, mỗi ngày ngâm một chi thể vào nước ấm 37-38 oC một lần độ 15 phút, dùng nước sôi để nguội xuống nhiệt độ trên và cho thêm xà phong sát trùng khi kỳ cọ chi, sau lau khô và đắp chăn ấm. Nhớ tiêm phòng uốn ván.

Người đã bị cước rất nhậy cảm với lạnh tiếp theo. Cần tuân thủ các gợi ý sau:

Ngoài tê cóng và cước, nạn nhân còn bị một tổn thương nữa là: bàn chân ngâm hoặc bàn chân sình lầy, hay gặp ở cua-rơ xe đạp xuyên quốc gia, không có điều kiện che kín tay chân trong giá lạnh.

Triệu chứng: Bàn chân sưng, nóng, đỏ, sờ vào thấy căng đầu ngón thấy ngứa.

Đôi khi loang lổ một vài chỗ có nước ăn chân. Sau đó da trắng bợt và ẩm.

Xử trí: Phải sưởi ấm ngay và làm khô ngón, bàn, lau sạch các kẽ. Đi tất khô. Uống dịch nóng. Nếu có nốt không phải đề phòng nhiễm khuẩn

Hạ thể nhiệt là khi nhiệt độ bên trong cơ thể hạ xuống mức độ mà hoạt động bình thường của tuần hoàn, hô hấp, tinh thần và cơ bắp bị ảnh hưởng. Hạ thể nhiệt thường gây ra khi phải tiếp xúc với nhiệt độ hạ từ từ hay hạ xuống rất nhanh, kết hợp với độ ẩm cao và gió mạnh. Điều kiện này thường xảy ra ở nhiệt độ dưới 0 oC, đặc biệt khi có yếu tố gió lạnh cao. Yếu tố gió lạnh quan trọng trong việc xác định trị số chính xác và hữu hiệu của nhiệt độ, và khả năng của lạnh gây tổn thương. Ta có thể đánh giá tốc độ gió bằng ước lượng mắt thường như đã ghi trong bảng 2.

Hạ thể nhiệt là một trong những nguyên nhân gây tử vong ở những nơi hoang dã mà bất thường thời tiết trở nên lạnh và ẩm ướt. Những người ít kinh nghiệm hoặc thiếu chuẩn bị thưòng khó chống chọi trong tình huống khí hậu này. Môi trường ẩm, lạnh, gió làm mất nhanh thể nhiệt và gây ra hạ thể nhiệt. Phải có biện pháp đặc biệt để chống lại sự mất nhiệt trong môi trường lạnh nói trên.

Than nhiệt mất do 5 cơ chế được mô tả và minh hoạ ở hình 2.

Bức xạ. Nhiệt lượng cơ thể đuợc chuyển vận từ cơ thể ra ngoài bằng phóng ra hay phát ra năn lượng. Nhiệt lượng cơ thể đuợc bảo tồn bằng mang thêm mũ hoặc găng tất. Nhiệt lượng cơ thể có được là nhờ bức xã mặt trời, từ lửa, thức ăn, và tập luyện. Hãy theo quy luật này: nếu chân bị lạnh, hãy che lấy cái đầu. Nó sẽ giúp ta phòng chống mất nhiệt lượng qua con đường bức xạ.

Bốc hơi: Nhiệt lượng cơ thể còn mất đi do thoát mồ hôi, hơi nước thoát vào không khí. Mất nhiệt lượng tăng lên khi luyện tập. Nhiều lớp quần áo cho phép thông khí, và hơi nước bốc ra không cho phép có nhiều quần áo.

Bảng 2. Đánh giá tốc độ gió bằng nhìn ước lượng

Hô hấp: Thân nhiệt còn mất qua hô hấp. Không khí lạnh bên ngoài khi thở vào, tiếp xúc với máu được đốt nóng lên, bấy giờ qua tuần hoàn và phổi được thở ra, mang theo hơi nóng của cơ thể (thân nhiệt). Khi thở ra (khi đã sưởi ấm), nhiệt lượng mất. Nếu thời tiết cực lạnh, mà ta thở qua khăn len, sự mất nhệt cơ thể sẽ giảm bớt đi.

Tĩnh dẫn: Nhiệt lượng được chuyển vận ra khỏi cơ thể khi chạm vào mặt phẳng lạnh như tuyết, mặt đá lạnh hoặc nước. Ví dụ: ta ngồi lên tảng băng, thân nhiệt của ta sẽ truyền trực tiếp vào tảng băng đó. Quần áo bị mưa hay thấm đẫm mồ hôi sẽ lấy thân nhiệt cơ thể đi với nhiệt độ ngày càng mạnh. Cho nạn nhân mặc quần áo khô và tách thân thể ra khỏi mặt phẳng lạnh, là quan trọng trong phòng mất thân nhiệt.

Đối lưu gió: Cơ thể luôn sưởi ấm lớp không khí gần da lên gần bằng nhiệt độ cơ thể. Nếu lớp không khí này lại thường xuyên bị gió và ngâm nước lạnh lấy đi, thì khả năng mất nhiệt cơ thể càng tăng lên. Thân nhiệt chúng ta được điều hòa bằng quần áo ta mặc, với khoảng không gian nằm giữa các lớp quần áo phòng mất nhiệt. Không mang mũ và đi găng tất ở nhiệt độ 4.4oC (40oF) có thể làm mất đi gần nửa tổng số nhiệt lượng cơ thể mất. Sự mất nhiệt, đặc biệt khi da ướt do ra nhiều mồ hôi, ngâm ướt hoặc mưa ướt, sẽ tăng rất nhiều nếu có thêm gió và trời lạnh (H.2). Quần áo ướt sũng nước làm mất tới 90% khả năng thu nhiệt do tính chất tách cơ thể ra khỏi ướt mạng lại để chống gió và chống lạnh. Hoạt động thể lực làm tăng sự bốc hơi của thể dịch và giảm cấp năng lượng do đốt bên trong cơ thể. Hiểu rõ nguyên nhan gây ra hạ thể nhiệt có lẽ là hình thức phòng bệnh quan trọng nhất. Các biện pháp cơ bản này là:

(Hinh2 198.2)

Nhận thức sớm các dấu hiệu hạ thể nhiệt để tránh xảy ra những cấp cứu nghiêm trọng. Các động tác đơn giản như bật lửa, đánh diêm, hoặc cài cúc và kéo khóa áo lên, thường khó thực hiện khi tay chân run. Nếu thấy xuất hiện các dấu hiệu đó thì phải ngừng mọi hoạt động, và bằng mọi cách đưa nạn nhân vào môi trường ấm khô.

Dấu hiệu: Da sởn gai ốc, run lẩy bẩy, mệt mỏi quá mức, lò dò hay quên, và tâm thần lú lẫn, là những dấu hiệu sớm của hạ thể nhiệ. Các triệu chứng này thường kết hợp với hạ nhiệt cơ thể từ bên trong và là biểu thị của mất thể nhiệt đang tăng dần. Khi thân nhiệt giảm, xuất hiện các triệu chứng về tuần hoàn, tâm thần, cơ bắp, tương ứng với các mức độ nhiệt nêu trong bản dưới đây. Xác định thân nhiệt, cần dùng đặc biệt với nhiệt kế có thể ghi được dưới 35⁰C, như nhiệt kế đa dụng kiểu Kodak

37-35⁰C (98-95⁰F): Có cảm giác lạnh, sởn gai ốc, mất các động tác tinh vi đầu ngón.

35-33⁰C (95-93⁰F): Mất điều hòa cơ bắp, các động tác khéo léo làm chậm chạp; bước đi lờ đờ; run mạnh; và lú lẫn nhẹ.

33,8 –32,2⁰C (90-86⁰F): Hết run, mất điều hòa cơ bắp nghiêm trọng, không đi được, lú lẫn, hành vi mất hợp lý, suy nghĩ mất sáng suốt, ngủ mơ màng.

30-27,7⁰C (82-78⁰F): Hôn mê, tim đập và nhịp thở rối loạn

Dưới 25,5⁰C (78⁰F): Suy tim và hô hấp, có thể chết. Chết có thể xảy ra trước khi cơ htể hạ nhiệt tới nhiệt độ này, nếu bắt đấu có rung thất.

Các nguyên lý cơ bản trong cấp cứu hạ thể nhiệt là đề phòng mất nhiệt tiếp theo, sưởi ấm nạn nhân càn nhanh càng tốt, và hiểu biết biến chứng có thể xẩy ra nhất là suy hô hấp và tuần hoàn.

Điều trị: Sưởi ấm là lập lại cân bằng nhiệt cho nạn nhân. Chuyển nạn nhân ra khỏi nơi ướt lạnh, thay quần áo khô ấm. Cấp nhiệt từ ngoài bà8ng: lò sưởi, túi ngủ có sẵn nhiệt lượng, hoặc hơi ấm của người khác. Có thể cho người thứ hai vào túi ngủ cùng với nạn nhân (cấp nhiệt trực tiếp thân –thân) là phương pháp hiệu quả nhất nơi hoang dã. Nếu nạn nhân tỉnh, cho uống nước nóng, cháo, nước chè, nước quả khô, v.v.. thêm vào ít viên đường loại glucoza để tăng thêm nhiệt lượng. Khi thân nhiệt hạ xuống dưới 27,7⁰C (82⁰F), nếu cần phải hô hấp nhân tạo hoặc làm CPR. Sau đó nhanh chóng chuyển đi viện, xin cứu trợ y tế ngay. Cho thở oxy nếu có. Ngâm bệnh nhân vào thùng nước ấm có nhiệt độ 40 - 45⁰C (105 - 110⁰F), cũng rất hữu hiệu. Nếu quần áo đã đóng băng, ngâm luôn cả quần áo vào vì lúc này không cởi được. Cho thêm nước nóng vào thùng. Sau khi tan băng, lấy quần áo ra, lau khô người, đặt lên giường ấm cho đến khi nhiệt độ trở lại bình thường.

Chú ý: Nạn nhân bắt đầu run mạnh hơn khi thoát khỏi hạ thể nhiệt. Khi thân nhiệt hạ xuống dưới 21⁰C (70⁰F) và không nhận thấy các triệu chứng sống còn (nhịp thở và nhịp tim), là nạn nhân đã nặng, phải cấp cứu hồi sinh ngay. Trường hợp này phải hồi sinh tim phổi trên 4 giờ liền rồi dùng trực thăng chuyển nạn nhân đi Viện. Tại đây, người ta sẽ dùng máy trao đổi nhiệt lượng và máy tim – phổi, làm cho máu ấm lại, và nhiệt độ trở lại bình thường. Điều này nói lên phải tận dụng mọi cố gắng để cứu nạn nhân hạ thể nhiệt nghiêm trọng do môi trường lạnh gây ra.