KHÁNG SINH: CON DAO HAI LƯỠI
DS. TRƯƠNG TẦT THỌ
Thập niên 40, Sulfamid
được coi là thuốc "thần" trị các bệnh nhiễm trùng. Cho đến khi Penicillin
chào đời mở đầu kỷ nguyên kháng sinh thì từ thập niên 50 trở lại đây nhiều
người coi kháng sinh là thần dược trị bá bệnh. Đã có thời chloramphenicol
được tin cậy dùng đến mỗi khi... sốt. Và thế là từ đó kháng sinh vừa là bạn
chống lại các bệnh nhiễm trùng vừa là cái họa của nền y học tiến bộ.
VI TRÙNG "LỜN" THUỐC
KHÁNG SINH NHƯ THẾ NÀO?
Nhiều loại kháng sinh ra
đời để đối phó lại hiện tượng đề kháng kháng sinh mà nhân dân thường gọi là
"lờn" thuốc. Trong cơ chế cạnh tranh sinh tồn, vi khuẩn đã tìm cách "trị"
lại kháng sinh. Thí dụ với kháng sinh nhóm bêta-lactam, vi khuẩn chống lại
bằng cách:
- Ngăn cản sự xâm nhập
qua thành ngoài của vi khuẩn.
- Tiết ra bêta-lactamase
phá hủy bêta-lactam nếu vượt qua được thành ngoài của vi khuẩn, khiến kháng
sinh mất hiệu lực.
- Nếu kháng sinh vượt qua
được hai hàng rào trên thì vi khuẩn sẽ tạo mục tiêu giả (gọi là PBP giả) cho
kháng sinh dánh lầm.
Việc kháng thuốc của vi
khuẩn lại được di truyền để tạo ra những chủng vi khuẩn đề kháng kháng sinh
bằng cách ngăn cản sự vận chuyển của kháng sinh, biến đổi mục tiêu tác động
của kháng sinh hoặc làm mất hoạt tính của kháng sinh bằng phản ứng men.
TẬT, BỆNH DO KHÁNG
SINH GÂY RA
Ngoài "lờn" thuốc, việc
lạm dụng kháng sinh có thể dẫn đến tác hại của tác dụng phụ gây ra nhiều
bệnh tật cho người dùng. Sau đây là những phản ứng gây hại thường gặp của
một số kháng sinh cổ điển thông thường:
- Penicillin,
Streptomycin: Nguy hiểm nhất là sốc phản vệ gây tử vong. Đó là lý do vì sao
khi chích Peni cũng như Strepto người ta phải thử test. Cũng có thể trường
hợp do nhu cầu điều trị cách đây vài thâp niên, Strepto đã được chích trong
thời gian dài gây điếc cho bệnh nhân.
- Gentamycine, Kanamycine
gây độc hại cho tai và thận.
- Chloramphenicol: Đây là
thuốc bị lạm dụng nhiều nhất trong thập niên 50-60, được coi là thần dược
trị bệnh thương hàn còn nay thì vi khuẩn đã lờn thuốc. Dùng bừa bãi dễ gây
suy tủy, ngộ độc hoặc gây ra hội chứng xanh tái ở trẻ sơ sinh (Gray
syndrome).
- Lincocine: Có thể gây
rối loạn tiêu hóa, không dùng cho phụ nữ mang thai và trẻ em dưới 8 tuổi vì
ảnh hưởng đến sự phát triển của răng.
- Sulfamid: Gây vàng da ở
trẻ sơ sinh, hạ bách cầu, tiểu cầu, gây suy tủy và dị ứng da nặng (hội chứng
Steven-Johnson).
- Nhóm Cephalosporine
(thế hệ 1, 2, 3): Có thể xảy ra phản ứng mẫn cảm gây nguy đến tính mạng,
sốt, tiêu chảy, hạ huyết áp...
- Nhóm Quinilone: Rối
loạn tiêu hóa, chóng mặt, gây ảo giác ở người già, không dùng ở phụ nữ có
thai, cho con bú, trẻ đang lớn.
LƯỠI DAO TAI HẠI NHẦT
CỦA KHÁNG SINH: TẠO RA NHIỀU BỆNH MỚI
Vi khuẩn Salmone typhi
gây bệnh thương hàn giờ đây đã đề kháng với rất nhiều loại kháng sinh từ
chloramphenicol, thiophenicol, đến quinilone mới như Fluoroquinolone. Tương
tự ngày nay trên thế giới, bệnh lao kháng thuốc đã trỗi dậy chống lại nhiều
loại thuốc trừ lao.
Việc lạm dụng kháng sinh
giờ đây đang trở thành nguyên nhân gây ra nhiều chủng vi khuẩn gây bệnh mới
được gọi là căn bệnh của nền y học tiến bộ. Không riêng Việt Nam mà tại
nhiều quốc gia đang phát triển khác trên thế giới, tình trạng phát sinh
những chủng vi khuẩn đột biến gen đề kháng các thuốc hữu hiệu đã gây ra
nhiều bệnh lạ khiến việc sử dụng kháng sinh đòi hỏi phải có sự thận trọng
đúng mức để đảm bảo được tính trị liệu cần thiết đồng thời hạn chế tác dụng
phụ do thuốc gây ra cũng như tình trạng lạm dụng kháng sinh. Chính vì thế mà
kháng sinh là con dao hai lưỡi, không nên tự ý mua dùng mà cần có sự chỉ
định của thầy thuốc về chủng loại, liều lượng và thời gian dùng thuốc. Nghĩa
là cần tôn trọng nguyên tắc 3 Đ: đúng (thuốc), đủ (liều), đều (thường xuyên
có thuốc trong máu).
