THUỐC GỐC VÀ BIỆT DƯỢC
Tác giả : TS. KIỀU KHẮC ĐÔN
Hiếm có ai trong suốt cuộc đời lại không một đôi lần mắc bệnh và không phải dùng đến thuốc. Thông thường muốn điều trị có hiệu quả, việc chẩn đoán chính xác bệnh đóng một vai trò đặc biệt quan trọng, bởi vì bệnh nào thì phải dùng thuốc nấy. Tuy nhiên, có nhiều trường hợp với cùng một loại bệnh nhưng thầy thuốc lại dùng các loại thuốc khác nhau, có loại giá đến vài trăm, thậm chí cả triệu đồng; Ngược lại cũng với bệnh ấy nhưng chỉ dùng đến các loại thuốc giá chỉ vài chục ngàn đồng. Nguyên do chính của vấn đề này là việc lựa chọn sử dụng các loại biệt dược hay các loại thuốc gốc.
Việc sử dụng thuốc của các bác sĩ trong thời buổi kinh tế thị trường, với nhiều chiêu thức tiếp thị đầy hấp dẫn của các hãng dược phẩm, nhất là của nước ngoài thì việc cân nhắc dùng biệt dược hay thuốc gốc trong điều trị là cả một vấn đề. Chung quy lại cần lấy tiêu chí khỏi bệnh và vì người bệnh, nhất là đặt đối tượng bệnh nhân nghèo lên trên hết, chứ không nhất thiết cứ phải là thuốc đắt tiền mới là “thần dược”. Vấn đề này càng mang tính thời sự bức xúc khi mà thực trạng tăng giá thuốc, đặc biệt là thuốc ngoại nhập hiện đang được dư luận toàn xã hội rất quan tâm.
THUỐC GỐC QUỐC TẾ
Thuốc gốc quốc tế (gọi tắt là INN: International nonproprietary names) là loại thuốc mang tên cội nguồn dược chất đã được phát minh hoặc tên hóa học của nó. Trong số đó nhiều loại đã được phát minh ra từ lâu và đã hết bản quyền phát minh sáng chế. Thông thường, thuốc gốc có chứa một hoạt chất chính, được các nhà khoa học về dược phẩm đầu tư nghiên cứu và phát hiện ra các tác dụng dược lý của chúng trong việc điều trị một thứ bệnh hay một chứng bệnh nào đó. Để có thể tìm ra được một loại hoạt chất mới, thường phải tốn kém rất nhiều về tiền của nên các nhà khoa học cần có sự hỗ trợ về tài chính rất lớn của các hãng hay công ty dược phẩm; Vì vậy sau khi phát minh, họ được độc quyền về sáng chế phát minh, còn các hãng sản xuất đã mua bằng sáng chế phát minh này thì được độc quyền về sở hữu công nghiệp. Do đó các loại thuốc mới thường được bán với giá rất cao để bù vào các chi phí trong quá trình nghiên cứu, đầu tư trang thiết bị. Lấy ví dụ như các loại thuốc điều trị bệnh AIDS và thuốc chống bất lực ở nam giới là Viagra - đều là những loại thuốc mới được phát minh và độc quyền sản xuất nên có giá rất đắt, nhiều người gọi chúng là những loại thuốc dành cho người giàu. Thế nhưng, theo thời gian, khi nhà sản xuất đã thu được lợi nhuận to lớn từ các loại thuốc mới này thì giá thành của thuốc sẽ giảm dần và chừng độ 20 năm sau thì hết hạn độc quyền. Lúc đó thuốc biệt dược của hãng sẽ trở thành thuốc gốc và mọi công ty dược phẩm khác có quyền sản xuất mà không sợ bị kiện cáo gì. Chính vì thế mà khá nhiều người đã hiểu lầm đó là những loại “thuốc nhái”.
Như vậy, có thể hiểu rằng thuốc gốc chỉ là những thuốc không còn “thời thượng” nữa chứ không phải là thuốc dỏm, thuốc kém phẩm chất. Dùng thuốc gốc không chỉ giúp giảm chi phí điều trị mà còn có lợi thế là do đã qua một thời gian dài thử thách nên thuốc bộc lộ được hết những tác dụng phụ và tai biến của chúng, giúp cho ta có thể phòng ngừa. Riêng đối với các loại kháng sinh thì thuốc gốc có nhược điểm là do đã được dùng nhiều nên dễ phát sinh khả năng đề kháng của vi khuẩn, làm cho tác dụng kháng khuẩn kém đi nhiều, chẳng hạn như penicillin hiện nay ít được sử dụng hơn trước. Ngược lại cũng có những loại thuốc gốc càng dùng, người ta càng phát hiện ra các giá trị của chúng và cả những tác dụng dược lý mới. Aspirin có hoạt chất chính là acetyl salicylic, là loại thuốc đã được phát hiện từ hơn một thế kỷ nay, lúc đầu chỉ dùng chữa nhức đầu, cảm sốt nhưng qua hơn một trăm năm sử dụng, người ta không chỉ phát hiện ra mặt có hại là kích ứng niêm mạc đường tiêu hóa gây tai biến xuất huyết mà còn tìm ra nhiều tính chất quý báu nữa của chất này, điển hình nhất là khả năng chống kết tập tiểu cầu. Vì thế trong một vài thập kỷ gần đây, aspirin lại được nhiều người sử dụng để phòng chống các tai biến về tim mạch. Hiện nay trên thị trường dược phẩm nước ta, aspirin và các loại biệt dược có chứa hoạt chất này đều được sản xuất một cách thoải mái và có giá khá rẻ (Apo-Asa, Aspirin pH8, Aspral pH8, Nipadol, Alka-Selzer...). Vitamin C cũng là một dược chất có bề dày thời gian đáng nể. Càng dùng nó, người ta càng phát hiện những tác dụng thật bất ngờ. Không chỉ với tác dụng ban đầu là chống chảy máu và chữa bệnh hoại huyết (bệnh Scorbut) giờ đây vitamin C còn được coi như là một trong những hoạt chất chính trong thành phần các thuốc chống lão hóa, làm trẻ cơ thể. Loại thuốc gốc này có thể được xem là ví dụ điển hình về một cầu nối khá thú vị giữa chất cổ điển và các loại biệt dược đời mới. Có thể lấy ví dụ các biệt dược mới có chứa vitamin C và được phối chế thêm một số dược chất khác như paracetamol (Efferalgan vitamin C), nhiều vitamin nhóm B và muối khoáng (Plusssz, phối hợp với nhân sâm (Ginseng C), UPSA-C-Calcium v.v...
BIỆT DƯỢC HAY TÊN THƯƠNG MẠI
Biệt dược hay tên thương mại (specialties, brand names) là các loại thuốc đặc biệt, những loại thuốc ban đầu mới được phát minh và độc quyền sản xuất. Tên của biệt dược là do các nhà khoa học hay nhà sản xuất đặt cho và có thể không phụ thuộc gì vào tên hóa học của hoạt chất chính có trong thuốc đó. Thí dụ Viagra, loại biệt dược nổi tiếng mới được phát minh và đi vào sản xuất năm 1997 là thứ thuốc mà trong đó chỉ có chứa hoạt chất chính là Sildenafil citrat. Trong những năm cuối của thế kỷ 20, doanh thu của biệt dược có tác dụng điều trị chứng rối loạn cương dương (ED) ở nam giới này đã lên đến hàng tỷ USD. Và nếu như ai đó mắc căn bệnh này, lại muốn mua Viagra với giá rẻ thì phải “đợi thêm” hơn chục năm nữa, khi nó biến thành thuốc gốc như trên đã trình bày!
Bắt chước các loại thuốc thang của y học dân tộc, ngày nay nhiều loại biệt dược không chỉ đơn thuần chứa một loại hoạt chất, mà thường được các nhà sản xuất nghiên cứu để phối chế thêm nhiều loại dược chất thuộc diện thuốc gốc với nhau để tạo ra một sản phẩm mới có hiệu quả điều trị đa năng hơn, đó cũng là những biệt dược. Chẳng hạn như khi bị sốt cao có kèm theo nhức đầu, sổ mũi thì các thầy thuốc có thể kê đơn cho ta 2 loại thuốc gốc với giá rẻ là paracetamol và thuốc nhỏ mũi naphazolin hay ephedrin, nhưng cũng có người khuyên nên dùng Decolgel hay Tiffy, vì chúng đang ở dạng biệt dược do trong đó đã hội đủ các loại dược chất tương đương. Khi ho nhiều, có đau và sốt, ta có thể dùng thuốc giảm đau hạ nhiệt và thuốc ho là codein hay terpin codein, nhưng nếu giản tiện hơn có thể dùng loại biệt dược mang tên Efferalgan codein (chú ý trẻ em dưới 5 tuổi không được dùng loại này). Xu hướng hiện nay của một số nhà sản xuất dược phẩm là phối chế nhiều loại thuốc gốc với nhau để tạo ra các biệt dược mới có tên gọi nhiều khi rất khác nhau. Sự phối chế này là kết quả của nhiều công trình nghiên cứu lâu dài nhằm tránh hiện tượng tương kỵ và tương tác thuốc khi vào cơ thể. Nếu chúng lại có tác dụng hiệp đồng làm tăng tác dụng dược lý của nhau thì càng tốt.
SỬ DỤNG THUỐC HỢP LÝ
Những vấn đề trình bày trên đây cũng mới chỉ là các thông tin còn sơ lược về tên thuốc gốc và biệt dược. Sự lựa chọn loại thuốc nào còn tùy thuộc vào rất nhiều yếu tố, ở cả phía bệnh nhân và thầy thuốc. Bộ Y tế nước ta cũng đã có thông tư và quy chế bệnh viện quy định tiêu chuẩn của một đơn thuốc hợp lý là tên thuốc phải được ghi theo tên gốc để tránh bị nhầm lẫn khi có nhiều tên thuốc na ná như nhau, hoặc dùng trùng lặp nhau trong cùng một đơn (toa) gây ra tai biến quá liều, có thể thay thế cho nhau và có thể lựa chọn loại thuốc nào cùng chung tác dụng dược lý. Tuy nhiên, trong nền kinh tế thị trường, vì nhiều động cơ khác nhau (trong đó chủ yếu là vì lợi nhuận), nên nhiều thầy thuốc đều ngại kê đơn theo tên gốc mà lại thích kê đơn theo biệt dược. Mặt khác, nhà thuốc cũng thu lãi cao hơn nhiều lần khi bán theo biệt dược. Hiểu được bản chất của vấn đề trên, đối với các bệnh nhân có thẻ bảo hiểm y tế khi được các thầy thuốc kê đơn cho nhiều loại thuốc gốc, giá rẻ thì cũng không nên thắc mắc, cho rằng đó là các loại thuốc không tốt, tác dụng điều trị kém. Với những thầy thuốc có trình độ chuyên môn cao và dày dạn kinh nghiệm, thường là họ tìm cách điều trị vừa không gây tốn kém cho bệnh nhân mà vẫn đảm bảo khỏi bệnh - chứ không nhất thiết cứ phải dùng thuốc đắt, phải dùng biệt dược.
