Thực khuẩn thể - khắc tinh của vi khuẩn
 |
| Thực khuẩn thể của vi khuẩn bacteria. |
Loại virus đặc biệt này sống ký sinh trong cơ thể vi khuẩn và cuối cùng làm tan rã vi khuẩn. Nó chẳng những không gây hại cho người mà còn giúp trị các mầm bệnh. Thực khuẩn thể là vị cứu tinh cho những người bị bệnh nhiễm khuẩn nhưng không còn hoặc ít đáp ứng với kháng sinh.
Thực khuẩn thể (phage) được biết đến từ năm 1915 và 2 năm sau, nó được nhà khoa học d’He’relle nghiên cứu kỹ. Ông nhận xét, thực khuẩn thể là một loại vi sinh vật rất nhỏ, có khả năng gây bệnh cho vi khuẩn. Sau đó, ngày càng có nhiều loại thực khuẩn thể tương ứng với từng loại vi khuẩn được tìm ra (như phẩy khuẩn tả, thực khuẩn thương hàn, dịch hạch, các tụ cầu khuẩn, liên cầu, Brucella, Mycobacteria...). Tương tự như chìa nào chỉ mở được ổ khóa ấy, mỗi chủng vi khuẩn có một "khắc tinh" riêng.
Thực khuẩn thể chỉ nhân lên khi ký sinh vào các tế bào vi khuẩn. Trước tiên, nó bám vào vi khuẩn bằng bề mặt ở cuối đuôi; màng vi khuẩn sẽ bị thủy phân và AND trong đầu thực khuẩn thể được bơm vào trong tế bào vi khuẩn. Việc tổng hợp AND, ARN và protein của vi khuẩn bị đình chỉ ngay tức khắc, và việc tổng hợp AND và protein của thực khuẩn thể bắt đầu. Lúc này, tế bào vi khuẩn vẫn có khả năng tổng hợp và động viên năng lượng, nhưng dưới quyền kiểm soát của AND thực khuẩn thể. Điều này dẫn tới sự nhân lên của các thành phần thực khuẩn thể, chúng tự sắp xếp lại thành những hạt thực khuẩn thể hoàn chỉnh và phá vỡ vi khuẩn chứa nó. Các thực khuẩn thể vừa được giải phóng lại tìm đến ký sinh vào tế bào vi khuẩn khác.
Trong môi trường lỏng đã có vi khuẩn phát triển, nếu cho vào thực khuẩn thể
tương ứng thì môi trường vốn đục ngầu vì vi khuẩn sẽ trở thành trong suốt sau
vài giờ. Trên bề mặt môi trường thạch đặc vừa mới cấy vi khuẩn, người ta nhỏ một
giọt thực khuẩn thể tương ứng vào một điểm. Sau một thời gian để ở tủ ấm 37 độ
C, chỗ đã nhỏ giọt thực khuẩn thể sẽ trơ thạch ra, còn ở bề mặt còn lại, vi
khuẩn mọc kín hết.
Người đầu tiên nói về việc dùng thực khuẩn thể chữa
bệnh nhiễm trùng là... một nhà văn. Đó là Sinclair Lewis với cuốn tiểu thuyết
Arrowsmith, xuất bản năm 1925. Sau đó, nhiều nước đã ứng dụng liệu pháp thực
khuẩn thể vào điều trị và có hiệu quả cao. Tuy nhiên, sự xuất hiện của nhiều
loại thuốc kháng sinh với những thắng lợi rực rỡ của nó (sử dụng đơn giản và
hiệu quả) đã khiến thực khuẩn thể bị lãng quên.
Loại virus đặc biệt này bắt đầu được "sủng ái" trở lại khi tình trạng kháng
kháng sinh ngày càng trầm trọng. Đã có nhiều bệnh
nhân mắc bệnh nhiễm khuẩn nhưng dùng kháng sinh không hiệu quả do nhờn thuốc nay
đã khỏi bệnh nhờ thực khuẩn thể. Alffred Gertler, 45 tuổi, một
nhạc sĩ nhạc jazz, bị tai nạn vỡ mắt cá chân năm 1997 và nhiễm trùng nghiêm
trọng. Các loại thuốc kháng sinh dùng điều trị cho ông đều không hiệu quả và
Gertler có nguy cơ phải cưa chân. Ông đã tới Viện nghiên cứu Eliava của Grudia
để điều trị bằng liệu pháp thực khuẩn thể. Chỉ sau 3 ngày dùng loại virus đặc
biệt này, vết nhiễm trùng đã khỏi hẳn.
Hai nhà khoa học Mỹ Carl Merril và
Shankar Adhya thuộc Viện quốc gia về sức khỏe Mỹ đã gây nhiễm trùng cho chuột
bằng vi khuẩn E.Coli và Salmonella đã kháng lại thuốc kháng sinh. Sau đó, họ
tiêm thực khuẩn thể vào một số con. Kết quả là những con chuột được tiêm thực
khuẩn thể đều sống sót, trong khi lô chuột chỉ điều trị bằng kháng sinh thì chết
hết.
Thực khuẩn thể là loại thuốc duy nhất tự sinh sôi nhiều lên ngay tại
chính nơi bị viêm nhiễm, khiến cho việc điều trị càng được tăng cường mạnh mẽ và
có hiệu quả cao. Cho đến nay, vẫn chưa phát hiện trường hợp có phản ứng không
mong muốn nào trong số những bệnh nhân được điều trị bằng liệu pháp này.
Các hãng công nghệ sinh học lớn trên thế giới đang chạy đua để sớm đưa ra thị
trường những chế phẩm của thực khuẩn thể. Nhiều công ty dược phẩm của Mỹ, Ấn
Độ... đang nghiên cứu ứng dụng nó để điều trị bệnh do vi khuẩn (như: lao, ngộ
độc thức ăn) và chống lại vũ khí sinh học, trong đó có bệnh than. Hãng Page
Therapeutics đang thử nghiệm loại thuốc mang thực khuẩn thể để điều trị bệnh đau
mắt nặng do tụ cầu khuẩn vàng. Một hãng khác sản xuất một loại băng tẩm thực
khuẩn thể để điều trị những vết nhiễm trùng nặng ngoài da...
Những chế
phẩm mang thực khuẩn thể còn có thể được sử dụng trong bảo quản thức ăn hoặc
diệt các vi khuẩn gây bệnh trong nguồn nước. Do tính đặc hiệu cao (chỉ có hiệu
quả với vi khuẩn tương ứng), nó cũng được dùng để định danh vi khuẩn trong các
mẫu bệnh phẩm.
BS Vũ Hướng Văn, Sức Khỏe & Đời Sống
