Bệnh còi xương ở trẻ em
Tác giả : BS. NGUYỄN LÂN ÐÍNH (Chuyên viên Dinh dưỡng)
TÌNH HÌNH CÒI XƯƠNG CỦA TRẺ EM VIỆT NAM
Bệnh còi xương có thể định nghĩa là một bệnh lý phát triển của bộ xương, ảnh hưởng đến chiều cao của trẻ em trong thời kỳ tăng trưởng. Trong giai đoạn này, khi một trẻ bị còi xương thì mô hình sụn tiếp tục phát triển nhưng không gắn được phosphat calci nên xương không cứng, không dài ra được và sẽ xuất hiện đầy đủ các triệu chứng sau đây: Thường thấy ở những trẻ thiếu vitamin D (cũng có khi thiếu cả Ca và P) do ở trong nhà ít được cho ra ánh sáng thiên nhiên, với những dấu hiệu chậm phát triển chủ yếu trên bộ xương, nhưng cũng ảnh hưởng đến tình trạng sức khỏe tổng quát: - Chậm phát triển chiều cao. - Sau 6 tháng vòng đầu còn lớn hơn vòng ngực. - Chán rô, các xương sọ nở phía trên dưới áp lực phát triển của não. - Lồng ngực có rãnh Harrison dưới áp lực phát triển của các phủ tạng bên trong lồng ngực và biểu hiện "chuỗi tràng lồng ngực" (= sụn nổi cục lên đầu các xương sườn). - Ðầu xương ống cần tay, cẳng chân phình ra rõ, do sụn đầu xương ống phát triển hơn. - Sau 1 tuổi đi "chân chữ bát", "chân vòng kiềng", là các triệu chứng kinh điển hãy còn gặp tại các phòng khám. - Thiếu máu do xương kém phát triển thì tủy xương cũng chậm trễ trong chức năng tạo máu. - Cơ bắp bị nhão, thành bụng yếu khiến "bụng ỏng" dưới áp lực phát triển của phủ tạng bên trong đẩy ra. - Ít khi thiếu đến độ hạ calci-huyết gây co giật. - Tuy nhiên nhiều khi chỉ có những dạng nhẹ, mạn tính và thông thường nhất là chiều cao /tuổi... dưới 2 độ lệch chuẩn. Chẳng hạn ở TPHCM, Trung tâm Dinh dưỡng TPHCM trong các cuộc điều tra về chiều cao mấy năm gần đây (1999-2002) trên trẻ 0-5 tuổi đã tạm kết luận như sau: Tỷ lệ suy dinh dưỡng (SDD) mãn tính giảm xuống một cách có ý nghĩa: từ 14,9% (1999) xuống 11,3% (2000) và còn 8,9% (2001). Ðây thật sự là một biểu hiện tích cực và phấn khởi trong công tác phòng chống SDD vì kết quả đã cho thấy tầm vóc trẻ đang dần được cải thiện. Kết quả điều tra qua 3 năm cho thấy trẻ phát triển chiều cao chậm so với tốc độ phát triển của quần thể tham khảo thuộc Trung tâm quốc gia Thống kê y tế Mỹ (NCHS) từ sau 37 tháng. Như vậy, cần lưu ý đến dinh dưỡng của trẻ ở lứa tuổi này để giúp trẻ có điều kiện phát triển tối đa chiều cao. Nhất là trong năm đầu, vì có thể nguyên nhân là do thiếu sữa mẹ. (Xem bảng). Trên 5 tuổi, theo chuẩn quốc tế, tỷ lệ SDD "thấp lùn" ở cả nam lẫn nữ không được khả quan vì tăng lên theo tuổi.
Tỷ lệ SDD và thừa cân theo giới, tuổi và địa dư:
- Tỷ lệ suy dinh dưỡng chiều cao thiên về: phái nữ, sống ở ngoại thành, kinh tế thấp, số con trong gia đình trên 2...
- So sánh với hằng số sinh học người Việt Nam năm 1975 (chiều cao trung bình của nam trưởng thành là 160cm và nữ là 150cm) thì chiều cao trung bình của người trưởng thành thành phố năm 2001 cao hơn 4,4cm ở nam và 3 cm ở nữ. - So sánh với số liệu Tổng điều tra dinh dưỡng toàn quốc của Viện Dinh dưỡng thực hiện năm 2000 (nam cao 162,3cm; nữ cao 152,3cm) thì tầm vóc của người trưởng thành thành phố năm 2001 (nam 164,7cm; nữ 153,1cm) cũng có sự cải thiện khả quan hơn. Ðó là một dấu hiệu đáng mừng vì theo quy luật sinh học chung, một khi nhu cầu dinh dưỡng được đáp ứng đầy đủ, thì cứ khoảng 10 năm, chiều cao trung bình của người trưởng thành sẽ tăng thêm 1-2 cm.
NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ÐẾN TIẾN TRÌNH HẤP THU CALCI
Người ta chú trọng tới tiến trình hấp thu calci khi "thiết kế" những "công thức" sữa hay bột dinh dưỡng nhằm thay thế sữa mẹ cho những trẻ không có may mắn được bú mẹ trong năm đầu. Tuy nhiên không phải cứ cung cấp nhiều là trẻ hấp thu được hết. Khả năng hấp thu có hạn và còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác trong bữa ăn, cữ bú. Ðáng kể nhất là việc hấp thu chất béo, tiêu hóa và hấp thu đường lactose, tỷ lệ Calci/Phốt -pho, nồng độ men Phosphatase kiềm, đủ sinh tố D. Thành phần chất béo cần "mô phỏng" sao cho giống như trong sữa mẹ thì mới dễ hấp thu: có hàm lượng chất béo dạng "no" như trong mỡ và bơ, dầu dừa, dầu cọ dưới 7%, loại có 1 nối đôi như trong dầu ô-liu hay đậu phộng chừng 10%, và dưới 10% còn lại là loại dầu có nhiều acid béo loại thiết yếu như trong dầu đậu nành, dầu hướng dương, dầu bắp v.v... Trong các loại chất béo "no" đáng chú ý là loại có chuỗi dài vừa phải (medium chain triglycerides MCT) và loại có độ dài rõ rệt nhưng có cấu trúc phân tử cân đối vì chúng dễ hấp thu. Chất béo có hấp thu tốt thì calci cũng mới hấp thu tốt. Những trẻ bị đi cầu ra phân mỡ, đương nhiên là do thiếu hấp thu Calci Có đủ men lactase để tiêu hóa đường lactose thì mới hấp thu được calci. Dạng chất xơ khi ăn dặm, nếu lạm dụng chất xơ không hòa tan, có khả năng mất đi calci theo phân, dưới dạng phytat calci. Cung cấp Phốt-pho theo tỷ lệ Ca/P = 1,5-2. Nồng độ men Phosphatase kiềm trong máu: nằm trong giới hạn bình thường từ 20-30 đơn vị King - Armstrong. Trên mức này là không hấp thu, không giữ được Calci trong cơ thể dẫn đến dễ còi xương. Dùng vitamin D dưới dạng thuốc bổ và cho em bé ra ngoài trời chừng 1/2 giờ/ngày để được hưởng các tia cực tím trong ánh sáng thiên nhiên, đây có thể xem là một nguồn vitamin D tự nhiên vì nhờ đó mà vitamin D mới được hoạt hóa. Hiện nay vitamin D được coi là có chức năng của một hormone, điều khiển từ xa nhiều cơ quan, bộ phận thông qua hệ tuần hoàn và đặc biệt là trên tiến trình hấp thu Ca & P ở ruột, huy động các khoáng chất này "cốt hóa" sụn thành xương. Hormone tuyến phó giáp trạng và giáp trạng (Calcitonin) tham gia điều hòa nồng độ Ca trong máu và cũng ảnh hưởng đến sự hấp thu Calci một cách gián tiếp. Tuy nhiên, khi lượng đạm ăn vào quá cao - Ca có thể bị bài xuất ra nước tiểu: Khi nạp vào > 100g chất đạm/ ngày kèm với quá ít Ca cũng có thể bị bở xương và hư răng vì thiếu Ca. Tuy nhiên cung cấp calci là một chuyện, ngoài ra còn phải chú ý tới vấn đề hấp thu thì mới mong đáp ứng được nhu cầu cơ thể.
LOÃNG XƯƠNG Ở NHŨ NHI VÌ THÀNH PHẦN DẦU CỌ TRONG SỮA
Trước nay chúng ta thường nói loãng xương ở người cao tuổi, ở phụ nữ mãn kinh. Ấy vậy mà nguy cơ bị loãng xương đã được chứng minh là có thể xảy ra ở trẻ em chứ không phải là còi xương như trước nay chúng ta thường nghĩ. Một công trình nghiên cứu khoa học mới được công bố tháng 5/2003 trên báo Nhi khoa do tác giả Winston Koo, quốc tịch Mỹ gốc Hoa đã cho thấy ảnh hưởng của thành phần dầu cọ trong công thức sữa dành cho trẻ dưới 6 tháng. Nhóm nghiên cứu đã cho bốc thăm 2 nhóm 50 trẻ em, một nhóm cho ăn theo công thức có dầu cọ, một nhóm ăn theo công thức không có dầu cọ theo thành phần dầu thực vật như sau (lưu ý những công thức sữa được lựa chọn để nuôi dưỡng các đối tượng nghiên cứu là sẵn có trên thị trường và do những công ty sữa có uy tín sản xuất).
Ðịnh kỳ sau 1, 3 và 6 tháng cả 2 nhóm đều được cân đo và khám về các tiêu chuẩn lâm sàng nhằm so sánh sự tích lũy khoáng chất trong xương. Kết quả cả 2 nhóm đều phát triển bình thường và ngang nhau về mọi mặt, ngoại trừ về mặt tích calci trong xương. Tác giả đã chứng minh cụ thể bằng cách đo mật độ xương và hàm lượng khoáng chất trong xương (là 2 chỉ số để theo dõi và đánh giá tình trạng loãng xương), cho thấy là những em bé được nuôi bằng công thức sữa bột không chứa dầu cọ có mật độ xương và hàm lượng khoáng chất trong xương cao hơn hẳn so với nhóm được nuôi bằng công thức sữa bột chứa 45% dầu cọ. Kết luận nhóm nuôi bằng công thức sữa có dầu cọ không bị còi xương nhưng có nguy cơ loãng xương rõ rệt! Giải thích nguyên nhân: Lý do là vì trong nhóm ăn theo công thức có dầu cọ, calci đã không được hấp thu, bị thất thoát ra phân dưới dạng xà bông (khi kết hợp với acid béo no chuỗi dài, acid palmitic được phóng thích trong quá trình tiêu hóa và cũng không hấp thu được). Trong các loại chất béo "no" đáng chú ý là loại có chuỗi dài vừa phải (medium chain triglycerides MCT) như trong dầu dừa và loại có độ dài rõ rệt nhưng có cấu trúc phân tử cân đối - acid béo "no" chuỗi dài nằm ngay chính giữa triglycerid - vì chúng dễ hấp thu. Và chất béo hấp thu tốt thì Calci mới hấp thu tốt.
XỬ TRÍ RA SAO?
1. Duy trì nguồn sữa mẹ càng lâu càng tốt vì sữa mẹ luôn là nguồn dưỡng chất cân đối về đạm, đường, chất béo, calci, phốt pho, vitamin D v.v..., giúp cơ thể hấp thu và tận dụng được với hiệu quả cao nhất, hỗ trợ cho trẻ em phát triển tốt.
2. Trong trường hợp lựa chọn sử dụng sữa bột để nuôi con thì cần biết rõ thành phần dầu thực vật hàm chứa những loại gì? Nếu dầu cọ quá 40% thì tránh, dầu dừa 30% thì nên dùng. Trường hợp trên nhãn sữa không ghi rõ, nên liên hệ với văn phòng đại diện công ty và tham khảo ý kiến nhân viên y tế.
