BỆNH VIÊM MÀNG NÃO DO HAEMOPHILUS INFLUENZAE VÀ VACXIN PHÒNG CHỐNG

PGS. PTS LÊ VĂN HIỆP

Viện Vacxin

Tác nhân gây bệnh thông thường là trực khuẩn hiếu khí, gram-âm trong đó typ B chiếm 95% (viết tắt HIB). HIB thường gây nhiễm khuẩn đường hô hấp trên biến chứng viêm não gây chết 5% số trẻ nhiễm bệnh, trong số trẻ sống sót 5% bị di chứng thần kinh. Lứa tuổi dễ mắc chủ yếu ở nhóm trẻ từ 2 tháng đến 5 tuổi. Bệnh thường có kết hợp với nhiễm khuẩn huyết và HIB cũng là nguyên nhân gây viêm thanh quản, viêm phổi, viêm khớp, viêm màng ngoài tim, viêm mủ màng phổi và viêm xương tủy.

Triệu chứng của bệnh là sốt, nôn, ngủ lịm, màng não bị kích thích với biểu hiện thóp phồng ở trẻ nhỏ hoặc cổ và lưng cứng ở trẻ lớn hơn. Bệnh tiến triển nặng dẫn tới hôn mê. Cách xác định chính xác phải phân lập được vi khuẩn từ máu hoặc dịch não tủy, có thể dùng kỹ thuật miễn dịch điện di và ngưng kết đặc hiệu để xác định vỏ polysaccharide của vi khuẩn. Bệnh lây từ những giọt nước miếng nhiễm khuẩn và chất tiết mũi họng từ người bệnh sang người lành.

Điều trị bằng kháng sinh (Ampicill liều uống 200-400 mg/kg/ngày) song đã có tới 40% chủng HIB kháng thuốc này nên phải thay bằng Ceftriaxon, Cefotaxim hoặc Chloramphenicol. Haemophilus influenzae thường cư trú ở đường thở của người khỏe mạnh (có tới 80% người lành mang vi trùng này song trong đó chỉ 5% typ B là gây bệnh, số còn lại vô hại). Về dịch tễ học bệnh đang lan tràn ở Tây bán cầu, châu Phi, Trung Đông và châu Á. Ở châu Âu và Bắc Mỹ nhờ phổ cập vacxin dịch bệnh đang mất dần ở trẻ nhỏ nhưng lại lan tràn ở lứa tuổi trưởng thành (hàng năm bệnh này xảy ra 0,5 - 5 trường hợp/100.000 dân). Đa số trẻ dưới 5 tuổi bị mắc mà phần lớn trong đó là trẻ từ 6-18 tháng tuổi. Trong số mắc có tới 5-10% chết chủ yếu do viêm não và viêm thanh quản. Ở một vài nước số trẻ bị viêm não do HIB còn nhiều hơn viêm não do các loại vi khuẩn khác gây ra kể cả não mô cầu.

Biện pháp phòng chống bằng vacxin rất có hiệu quả với trẻ thơ. Hiện nay trên thị trường nước ta đang có các loại vacxin cộng hợp kháng nguyên của 2 hãng Merieux (Pháp) và SB (Bỉ). Tuy nhiên, do giá thành quá cao nên chưa được thị trường chấp nhận rộng rãi. Vì lẽ đó, Tổ chức Ưu tiên vacxin cho trẻ thơ (CVI) của Liên Hiệp Quốc đang cố gắng cùng các nhà sản xuất nghiên cứu khả năng giảm giá thành để phổ cập vacxin này cho các nước nghèo (có thể giảm hàm lượng kháng nguyên hoặc mở rộng thị trường để giảm giá). Thị trường của vacxin này còn rất hứa hẹn vì hàng năm trên hành tinh có tới 140 triệu trẻ sơ sinh ra đời.

Theo dự tính đến năm 2001 các nước đang phát triển sẽ cần 104 triệu liều/năm và đến giai đoạn 2002-2006 sẽ cần đến 254 triệu liều/năm. Bằng nổ lực của các nhà bác học Mỹ, vacxin được dùng rộng rãi từ năm 1980 và vào năm 1992 ở Aixơlen và Phần Lan người ta đã sử dụng vacxin hạ thấy rõ rệt tỷ lệ mắc bệnh HIB. Hiện hầu hết các nước công nghiệp đã phổ cập vacxin này và có tác dụng đẩy lùi bệnh do HIB ở trẻ em. Có hai loại vacxin: một là loại tinh chế kháng nguyên polysaccharide từ vỏ capsul vi khuẩn HIB gọi tắt là vacxin HbPV hay còn gọi là PRP (tên viết tắt từ Polyribosyl - Ribitol - Phosphate là tên khoa học của kháng nguyên polysaccharide vỏ capsut). Hàng triệu liều HbPV đã được dùng cho thấy phản ứng phụ rất hiếm mà hiệu quả rất cao, nhất là ở trẻ trên 2 tuổi và ở trẻ dưới 18 tháng tuổi là 70-80%. Để cải tiến vacxin tăng hiệu quả miễn dịch hơn cho trẻ dưới 2 tuổi người ta phải cộng hợp vacxin HbPV với một số chất hỗ trợ khác ví như với giải độc tố bạch cầu hoặc uốn ván, với Oligosaccharide hoặc Protein màng não mô cầu. Khi cộng hợp như vậy vacxin không những gây tăng đáp ứng kháng thể mà còn tạo trí nhớ miễn dịch tốt, đồng thời chỉ một mũi tiêm có thể gây hiệu quả phòng 2-3 bệnh khác. Vacxin cộng hợp HIB với giải độc tố bạch cầu có tên gọi PRP-D có từ năm 1988 ở nhiều nước và được dùng cho cả trẻ dưới 15 tháng (đối tượng nếu dùng PRP không sẽ cho hiệu quả bảo vệ thấp). Năm 1990, với chủng đột biến của vi khuẩn bạch hầu người ta đã cộng hợp với HIB được dùng thành công cho trẻ cả 2 tháng tuổi. Với trẻ từ 2-12 tháng áp dụng liều miễn dịch cơ bản gồm 3 mũi tiêm cách nhau 1 tháng (có thể tiêm cùng với lịch tiêm DPT và kể cả cùng một vị trí tiêm cùng lúc với vacxin phòng 3 bệnh sởi - quai bị - rubella MMR) nhưng khác chỗ tiêm.

Mũi nhắc lại có thể thực hiện sau 5 năm miễn dịch cơ bản trên đây.

Vacxin thường được đông khô trước khi tiêm hồi chỉnh với nước để có một huyền dịch 0,5ml/mũi tiêm.

Về giá trị kinh tế, theo tính toán của Tổ chức CVI cho thấy với giá 1 USD/1 liều mà vacxin HIB được dùng cho các nước nghèo có tỷ lệ tiêm chủng đạt 90% đẩy lùi bệnh sẽ tiết kiệm hơn khi có 1 ca bệnh sẽ tốn 187 USD, nếu tử vong sẽ là 1484 USD.