NHỮNG HIỂU BIẾT TOÀN
DIỆN VỀ HORMON SINH DỤC NAM TESTOSTERONE
BS. ĐÀO XUÂN DŨNG
Tác dụng đầu tiên và sớm
nhất của hormon nam là ảnh hưởng đến sự biệt hóa giới sinh học: nghĩa là
quyết định sự hình thành cá thể nam hay nữ. Tuy giới gien học của một cá
thể, thuộc XX hay XY đã quyết định ngay từ khi thụ thai và yếu tố quyết định
là do nhiễm sắc thể (NST) Y của tinh trùng. Tuy nhiên, sự khác biệt về giải
phẫu giữa con trai và con gái còn là kết quả của 9 tháng 10 ngày thai nghén
và trong quá trình này còn nhiều nguy cơ rình rập có thể ảnh hưởng đến sự
phát triển của bào thai. Cái gì quyết định sự biệt hóa về giải phẫu nam nữ?
Hình như hóc- môn sinh dục nam do tinh hoàn bài tiết ra có vai trò trong sự
định hướng cho bào thai phát triển thành giới nam. NST Y trong cấu trúc gien
của nam có lẽ đã kích thích tuyến sinh dục của bào thai bài tiết hormon,
trong khi cặp NST XX ở nữ không có tác động này và vì thế buồng trứng sẽ chỉ
hoạt động rất muộn sau này. Những gien có mặt trên NST Y đã tác động như thế
nào đến quá trình này cũng chưa được biết rõ, chỉ biết rằng hormon nam có
vai trò kép: bảo đảm sự phát triển cấu trúc nam và ngăn cản sự phát triển
cấu trúc nữ (vì cấu trúc nữ của bào thai có khả năng phát triển tự thân
không cần tuyến sinh dục của nó phải bài tiết ra hormon nữ). Sự biệt hóa
giới phụ thuộc duy nhất vào sự có hay không có hormon nam.
Hormon nam ảnh hưởng
đến ham muốn tình dục ở cả nam lẫn nữ. Nam giới bị thiểu năng tuyến sinh dục nghĩa là không bài
tiết được đủ testosterone do bệnh ở hệ thống nội tiết thì điều trị bổ sung
bằng testosterone có thể làm tăng ham muốn tình dục. Với nam giới bị bất lực
cũng vậy, cũng có thể làm tăng được dục năng. Với nữ giới, tăng nồng độ
estrogen không làm tăng dục năng nhưng cung cấp hormon nam cho nữ lại làm
tăng ham muốn tình dục. Cắt bỏ tinh hoàn thường có ảnh hưởng đến cường độ
ham muốn tình dục ở nam, cắt bỏ buồng trứng thì vẫn không ảnh hưởng đến ham
muốn tình dục ở nữ. Nhưng cắt bỏ cả buồng trứng và tuyến thượng thận thì có
ảnh hưởng đến ham muốn tình dục. Vì tuyến thượng thận cũng bài tiết
testosterone cho nên nam giới dù có bị cắt tinh hoàn và nữ giới dù có bị cắt
buồng trứng hay bước vào tuổi mãn kinh, nghĩa là hoạt động bài tiết estrogen
đã giảm đi thì ham muốn tình dục không phải đã hết. Tuy nhiên với nam giới
sự cắt hai tinh hoàn có ảnh hưởng như thế nào đến ham muốn tình dục còn phụ
thuộc vào thời điểm cắt hai tinh hoàn: nếu bị cắt trước tuổi dậy thì, các
đặc tính giới thứ phát sẽ không xuất hiện và cũng không có ham muốn tình
dục, nếu bị cắt sau tuổi dậy thì thì vẫn có hưng phấn tình dục do những kích
thích xúc giác, thị giác hay tâm lý gây ra và vẫn có thể có mọi biểu hiện
của hiện tượng đáp ứng và ham muốn tình dục. Dù sao thì mất hai tinh hoàn
cũng thường làm cho ham muốn tình dục giảm đi vì nồng độ testosterone giảm
và vì mặc cảm về sự thiếu hụt 2 tinh hoàn.
Sự?ài tiết hormon: Thay đổi theo thời gian trong ngày,
trong năm và trong suốt cuộc đời. Mỗi người có những thời điểm mà nồng độ
hóc- môn tăng cao trong ngày, ví dụ như nam giới, người ta nhận thấy rằng
nồng độ testosterone tăng cao vào 5 giờ đến 10 giờ sáng, do đó cần biết tự
phát hiện những khoảng thời gian thích hợp nhất cho đời sống tình dục. Người
ta cho rằng mùa xuân là mùa của tình yêu, mùa cưới xin nhưng thật ra mùa
xuân không phải là mùa thuận lợi nhất cho sinh hoạt tình dục, vì cơ thể nam
tiết ra testosterone ít nhất vào tháng 2-3 và nhiều nhất vào cuối hè đầu
thu, thường là vào lúc nửa đêm hoặc 8 giờ sáng. Testosterone cũng giảm theo
tuổi tác ở nam giới nhưng tuổi tắt dục của nam giới chậm hơn, nhiều người
ngoài 70 tuổi vẫn còn hoạt động tình dục. Tuy nhiên, ham muốn tình dục ở con
người không hoàn toàn chịu sự chi phối của hormon mà còn chịu sự kiểm soát
của ý thức: biết kiềm chế, phán xét và thích nghi chứ không phải tìm sự thỏa
mãn bằng mọi giá mỗi khi có ham muốn tình dục. Năng lực này đã giúp con
người biết lựa chọn bạn tình, sống chung thủy, thực hành KHHGĐ và phòng
chống HIV/AIDS.
Nam bình thường bài tiết
nhiều hormon giới tính là androgen hơn (tên chung của hormon giới tính nam).
Nhưng không phải chỉ có tinh hoàn bài tiết ra các hormon giới tính nam mà cả
tuyến thượng thận - testosterone cũng được dự trữ nhiều trong tổ chức mỡ của
cơ thể. Điều này phần nào giải thích được hiện tượng vì sao nam bị mất tinh
hoàn vẫn duy trì được đời sống tình dục tuy không sinh sản được. Tuyến
thượng thận sản xuất quá nhiều hormon androgen (khối u tuyến thượng thận) có
thể gây ra những thay đổi ở đặc tính giới thứ phát. Bào thai nam có tuyến
sinh dục không hoạt động bình thường đã làm cho đặc tính sinh dục phát triển
kiểu nữ và bào thai nữ có thể sinh ra với bộ phận sinh dục ngoài kiểu nam
nếu như tuyến thượng thận sản xuất quá nhiều androgen.
Tầm quan trọng của
testosterone đối với chức năng tiết niệu và tính dục hình như đã rõ ràng.
Nhưng vai trò của hormon này đến quá trình chuyển hóa của toàn bộ cơ thể thì
nhiều người chưa hiểu rõ lắm, thậm chí còn lầm lẫn dẫn đến sự lạm dụng.
Testosterone là một
hormon đồng hóa:
nghĩa là giúp xây dựng các mô protein, bao gồm các cơ, xương và mô liên kết.
Vì vậy testosterone có vai trò đề phòng và điều trị bệnh xốp xương ở cả nam
và nữ. Testosterone có tác dụng kiến tạo khối cơ bắp nhưng nếu dùng một chế
phẩm tổng hợp tương tự như testosterone gọi là chất steroid đồng hóa
(anabolic steroids) với liều lượng cao như nhiều vận động viên thể hình và
cử tạ đã lạm dụng thì lại có thể gây ra nhiều hậu quả có hại nghiêm trọng.
Thiếu hụt testosterone làm cho cơ và xương yếu đi. Và sự thiếu hụt này là
một đặc trưng của tuổi tắt dục (suy giảm chức năng tính dục) ở nam giới.
Hormon nam còn có kích thích sự phát triển lông trên cơ thể nhưng lại giảm
phát triển tóc (phụ nữ ung thư vú được điều trị bằng testosterone thấy phát
triển râu nhưng lại thấy hói cả trán - một đặc tính của nam giới).
Testosterone cũng có vai
trò trong sự dự phòng và điều trị bệnh tiểu đường. Đặc trưng của bệnh này là
nồng độ đường trong máu tăng cao do các tế bào của tế bào không hấp thụ và
không chuyển hóa được đường. Đường đi vào các tế bào của cơ thể là nhờ tác
dụng của insulin phối hợp với bộ phận tiếp nhận insulin của tế bào. Khi các
bộ phận tiếp nhận insulin này bị trục trặc thì lượng đường đi vào tế bào
giảm đi và do đó nồng độ đường trong máu tăng lên. Testosterone giúp cho các
bộ phận tiếp nhận insulin hoạt động có hiệu quả hơn, qua đó giảm xu thế phát
triển thành bệnh tiểu đường, một xu thế tăng lên theo tuổi tác.
Testosterone còn giúp
điều hòa hệ thống miễn dịch. Những bệnh nhân mắc các bệnh về tự miễn dịch như bệnh viêm
khớp dạng thấp, luput ban đỏ toàn thân, xơ cứng rải rác có chiều hướng tốt
lên khi điều trị bằng testosterone. Nó cũng có tác dụng tốt để nâng cao khả
năng thèm ăn, tăng cân cho những bệnh nhân suy dinh dưỡng, làm lành vết
thương và tăng đề kháng với nhiễm khuẩn. Do kiến tạo protein, testosterone
làm phát triển khối cơ đồng thời là giảm tình trạng béo phì, hạ thấp nồng độ
mỡ trong máu như cholesterol và triglycerid. Ở châu Âu, testosterone còn
được dùng cho bệnh nhân bị hoại thư ở chân, bệnh ở động mạch vành, cao huyết
áp và nhiều bệnh tim mạch khác. Tính gây gổ
(agression) và ham muốn
tính dục của nam giới cũng liên quan tới nồng độ testosterone ở các mô.
Trong cơ thể, hormon giới
tính nam có thể được chuyển hóa thành hormon giới tính nữ và ngược lại, vì
thế khó có thể đo lường được từng hormon riêng rẽ. Nếu tiêm một lượng hóc
môn testosterone thì một phần của nó sẽ chuyển hóa trong cơ thể thành chất
gần gũi với nó là hormon giới tính nữ estrogen. Tính chất này giải thích
hiện tượng đôi khi con trai tuổi vị thành niên thấy vú phát triển, đó là do
testosterone tăng nhiều trong tuổi dậy thì và được chuyển hóa một phần thành
estrogen làm cho vú to lên. Tác dụng chủ yếu của các hormon giới tính là bảo
đảm sự phát triển của cơ thể cho phù hợp với NST giới và đạt được khả năng
sinh sản.
Vấn đề sử dụng
testosterone cho tuổi tắt dục? Sự giảm bài tiết testosterone của tinh hoàn
theo tuổi tác chắc chắn góp phần vào nhiều sự thay đổi về mặt thể chất, tình
cảm và tinh thần thường thấy ở tuổi tắt dục của nam giới. Vấn đề đặt ra là
sử dụng testosterone tự nhiên cho nam giới ở liều lượng sinh lý để bổ sung
cho sự thiếu hụt thì có lợi không. Điều này cũng giống như cung cấp estrogen
tự nhiên cho phụ nữ ở tuổi mãn kinh.
Testosterone có ảnh hưởng
trực tiếp đến nhiều mô của cơ thể nhưng DHT (dihydrotestosterone) - một
hormon xuất xứ từ testosterone lại có tác dụng mạnh hơn nhiều và tác dụng
trực tiếp đến tuyến tiền liệt và các cơ quan sinh dục khác. DHT được sinh
sản ra từ tuyến tiền liệt và một vài cơ quan khác từ nguyên liệu là
testosterone nhờ có endim 5- alpha reductase. Không có DHT nam giới không
thể phát triển được cơ quan sinh dục ngoài hoặc tuyến tiền liệt nhưng DHT
cũng làm cho tuyến tiền liệt phì đại lành tính ở người có tuổi. Vì thế để
tránh sự phì đại tuyến tiền liệt, cần làm giảm DHT bằng cách ngừng hãm hoạt
động của endim 5- alpha reductase, đó là thuốc Proscar, đã được FDA (cơ quan
quản lý thuốc và thực phẩm Mỹ) chấp nhận với mục đích điều trị này. Có điều
là testosterone có thể chuyển thành DHT như ta đã biết nhưng đồng thời cũng
có thể chuyển thành hormon sinh dục nữ estradiol với endim aromatose. Do đó
nếu sức ức chế sự endim 5 - alpha reductase để ngăn cản sự tạo thành DHT thì
lại làm tăng estradiol - hormon có khả năng gây ra cả ung thư lẫn phì đại
tuyến tiền liệt. Với người có tuổi bị phì đại tuyến tiền liệt thì cả
estrogen và tỷ lệ estrogen / testosterone đều có xu hướng tăng lên. Chính sự
tăng tỷ lệ estrogen / testosterone chịu trách nhiệm nhiều về sự phát triển
phì đại và ung thư tuyến tiền liệt hơn là do DHT và testosterone. Tuy nhiên,
liệu pháp hormon với testosterone thay thế vẫn là một quyết định thận trọng
của các thầy thuốc vì testosterone cũng tăng nguy cơ mắc bệnh xơ vữa động
mạch và nghẽn tắc mạch vành.
