Mùa hè, nói chuyện Con Ong, Cái Kiến và Nàng Muỗi.
Bác sĩ Nguyễn Ý-ĐỨC
Sở dĩ có sự ưu ái NÀNG muỗi vì các Nàng có nhiều điều để nói.
Thứ nhất là đa số loại muỗi thường hay đốt ta ở trong nhà hay ngoài vườn để hút máu là các mợ. Các Mợ có miệng dài với vòi để hút máu của động vật máu ấm. Còn các cậu muỗi hầu hết đều sống nhờ mật hoa và nước lã.
Thứ hai là đa số các mợ cần phải sống bằng máu mới làm công việc sanh đẻ được.
Thứ ba là khi đốt người ( hay thú vật) hút máu như vậy thì các mợ nhả vào huyết quản một chút nước miếng có chất độc hoặc các tác nhân gây bệnh truyền nhiễm.
Thứ tư là các mợ chỉ đẻ trứng trên mặt nước: hoặc là nước đang chẩy, nước ao tù, nước trên sông, trong lạch hoặc nước mưa đọng trong cái ống lon rỉ sét ở đầu nhà.Tất nhiên là các cậu muỗi thì trời không giao cho cái trách nhiệm đẻ trứng này.
Muỗi cũng như ong kiến là vấn đề cho con người mỗi khi Hè tới. Khí hậu nóng ấm là thời gian phát triển ưa thích của nhóm sinh vật này. Chúng đốt, chúng cắn, chúng hút máu, chúng truyền chất độc khiến vô số người phải đi bác sĩ.
Trước khi nói tới những khó chịu do các côn trùng này gây ra, xin nhắc qua về sự khác biệt giữa CHÂM ĐỐT và CẮN. Hai hành động này đôi khi như giống nhau mà lại hơi khác nhau.
Châm đốt thường do côn trùng có nọc độc ( poisonous) để tự vệ khi bị phá. Khi đốt, chúng sẽ chích vào sinh vật quấy phá chúng một liều chất độc qua cái ngòi. Đây là hành động tự vệ, trả thù của chúng như là để trừng phạt và cảnh giác lần sau đừng quấy rầy chúng nữa. Đó là những con ong các loại, con kiến.
Còn cắn là do các côn trùng không có nọc độc (non poisonous), khi cắn chỉ truyền vào chút nước miếng có lẫn chất chống đông máu. Chúng sống nhờ máu hút được. Muỗi, bọ chét, chấy rận, con cái ghẻ, bọ chét cắn người ta và sinh vật khác.
Muỗi
Muỗi là một loại côn trùng biết bay có hai cánh nhỏ, thân hình mảnh mai, chân dài, cánh hẹp, lấm tấm nhiều vẩy trên gân cánh. Từ đầu, nhú ra một sợi xúc tu với nhiều sợi lông loắn xoắn. Lông ngắn ở muỗi cái, lông dài và rậm rạp ở muỗi đực. Miệng muỗi cái dài, có vòi để hút, còn miệng muỗi đực rất thô sơ.
Có khoảng trên 2000 loại muỗi khác nhau. Chúng sống khắp nơi, từ miền nhiệt đới nóng ấm tới vùng bắc cực lạnh giá; từ vực sâu tới đỉnh núi cao. Muỗi cân nặng khoảng 2.5 milligrams, có thể bay nhanh tới 1.5 mile một giờ. Muỗi có thể di chuyển xa cả trăm miles.
Muỗi cái hút máu để sống và để có thể sinh sản. Mỗi lần hút khoảng 5 phần triệu của một lít. Muỗi có thể đánh hơi ra thân chủ xa cả vài chục thước bằng nhiều cách: nhìn thấy sự di động của động vật; có thể phát hiện những tia hồng ngoại phát ra từ thân thể con mồi; đặc biệt là chúng ngửi thấy mùi các hóa chất mà động vật tiết ra như carbon dioxide, lactic acid. Lactic acid là hóa chất tiết ra từ các bắp thịt trong khi làm việc.
Khi phát hiện con mồi thì muỗi sẽ bám sát. Chúng cắn để hút máu. Việc hút máu cũng rất khoa học: trước khi hút, chúng nhả vào một chút chất chống đông máu để máu dễ dàng chạy vào ruột chúng. Nước miếng của muỗi cũng có thể có vi khuẩn truyền một số bệnh truyền nhiễm.
Chúng có thể hút bất cứ lúc nào, ngày cũng như đêm, nhưng thời điểm ưa thích là sáng sớm và khi chạng vạng hoàng hôn. Lý do là giữa trưa mà bay ra ngoài thì chúng có thể bị tổn thương vì hơi nóng làm khô nước. Lý do khác nữa là ở hai thời điểm này, những con mồi của chúng cũng hay ra ngoài. Chúng hút máu đủ no rồi tung cánh bay đi. Vì thế khi muỗi bám vào da mà động vật xua đuổi chúng đi thì chúng sẽ bay trở lại, lấy đủ thực phẩm đã. Nên, nhiều khi để tránh tiếng vo ve gây khó ngủ ban đêm, thà cứ thí cô hồn cho chúng vi lượng máu cho xong. Muỗi no đi ngủ, mình cũng ôm “gối mềm” ngủ cho ngon giấc.
Sau khi hút no thì mợ muỗi phải kiếm một chỗ yên tĩnh để thưởng thức, tiêu hóa chiến lợi phẩm là máu. Nghỉ ngơi, muỗi cũng có tư thế đặc biệt: muỗi thường thì thân mình song song với mặt bằng, còn đầu thì chiếu nghiêng. Muỗi anophele truyền bệnh số rét thì nghỉ ngược lại: đầu và vòi song song với mặt bằng, mình nghiêng nghiêng. Vì thế các cụ ta gọi chúng là muỗi đòn xóc.
Cái vụ muỗi cắn này cũng có chuyện nên nói. Số là có người thì muỗi chê mà ngược lại một số người khác thì muỗi rất chiếu cố, chắc vì thịt họ thơm. Có thử nghiệm đã thử để hai người trong một phòng kín, hầm hơi có ít con muỗi. Một người lãnh đủ một người rất ít vết muỗi cắn. Lý do tại sao thì chưa có giải thích. Các nghiên cứu gia đang coi xem trong hơn hai trăm hóa chất mà da ta tiết ra, không hiểu hóa chất nào lại hấp dẫn với các nàng muỗi như vậy. Cho nên, khi ở nơi có muỗi thì ta có thể chạy xa, xua đuổi chúng nhưng không trốn ẩn với chúng được.
Muỗi đẻ trứng trên mặt nước, nhất là nơi nước tù nước đọng. Sau dăm ngày, trứng nở thành ấu trùng ngọ nguậy chuyển động. Cấc chú cá con là rất khoái ăn trứng và ấu trùng muỗi. Khi thời tiết ấm nóng, muỗi có thể sanh đẻ mỗi hai tuần.
Muỗi cắn, ngoài chuyện khó chịu, ngứa ngáy tại chỗ còn gây lan truyền một số bệnh nhiễm. Đáng kể nhất là bệnh sốt rét, bệnh viêm não, bệnh dengue
*Sốt rét ngã nước hiện còn hoành hành ở nhiều quốc gia vùng nhiệt đới và đưa tới nhiều tử vong đáng sợ. Muỗi truyền lan bệnh là những mợ Anopheles. Ký sinh trùng thuộc nhóm Plasmodium. Các mợ hút máu người bệnh, tiêu hóa máu nhưng không tiêu hóa ký sinh trùng. Khi cắn người kế tiếp, các mợ đổ bệnh cho những nạn nhân mới này. Cứ như vậy, số rét lan truyền.
Bệnh có thể chữa và phòng ngừa bằng thuốc căn bản Chloroquine. Những ai đi du lịch về vùng nhiễm bệnh nên xin thầy thuốc cho thuốc viên uống trước khi đi, trong thời gian du lich và một tuần lễ sau khi trở về. Hiện nay, đang có nhiều nghiên cứu để chế ra thuốc chủng ngừa sốt rét, như là chủng ngừa bệnh cúm, chủng ngừa đậu mùa
* Sốt Dengue, còn gọi là Sốt Đập Lưng (breakbone fever) do muỗi Aedes Aegyti truyền siêu vi trùng từ người bệnh sang người lành. Bệnh ít gây tử vong ngoại trừ trường hợp Số Đập Lưng Xuất thường thấy ở các quốc gia Đông Nam Á châu và Châu Mỹ La Tinh. Bệnh nhân có triệu chứng như, đau xương khớp, nhức đầu, nóng sốt, nổi ban trên da và làm cơ thể suy nhược. Không có thuốc chữa khỏi bệnh mà cũng không có chủng ngừa.
*Sốt Vàng (Yellow Fever) cũng do muỗi Aedes Aegypti truyền một siêu vi trùng. Bệnh này có nhiều ở Phi châu và thường gây tử vong. May mắn là có thuốc chủng ngừa bệnh.
*Bệnh Giun Chỉ (Filiriasis) có nhiều ở vùng nhiệt đới và bán nhiệt đới. Bệnh do các giun ký sinh gây ra và được muỗi Aedes, Culex, Anopheles và Mansonia truyền đi. Bệnh có thể chữa được bằng thuốc Diethylcarbamazine.
Đến đây thì chắc nhiều người thấy mà ớn giống muỗi, muốn tránh xa chúng, không muốn mắc bệnh do chúng truyền lan và cũng không muốn chúng quấy rầy giấc ngủ ban đêm. Vậy thì xin nói về việc này.
Như đã nói ở trên, muỗi xuất hiện ở ngoài trời nhiều nhất từ lúc tranh tối tranh sáng và suốt đêm. Vậy thì khi chúng hùng hổ ra kiếm mồi, thì ta ở trong nhà. Mà nếu cần ra thì mặc quần áo phủ người càng kín càng an toàn, đặc biệt là ba vùng cổ: cổ tay, cổ chân và cổ đỡ đầu. Tránh đi tới vùng sình lầy, nước đọng, chỗ um tùm cây bụi. Ngồi ngoài balcon, để cái quạt chạy nhẹ với gió thổi hiu hiu cũng xua đuổi muỗi khá tốt.
Bôi thuốc đuổi muỗi. Có nhiều loại thuốc xua muỗi, nhưng loại được nhiều chuyên gia tín nhiệm là DEET. Vài diều cần nhớ khi dùng DEET:
· Mua thuốc về, nhớ đọc kỹ nhãn hiệu với cách dùng, rủi ro có thể có.
· Thuốc có 30% DEET là vừa đủ mạnh. Trẻ em dùng loại 10% DEET.
· Đừng bôi thuốc lên vết thương trên da hay chỗ da bị viêm đỏ
.Đùng bôi quá gần mắt, miệng nhất là ở trẻ em
· Đừng để trẻ em tự thoa thuốc này
· Thoa vừa đủ để che da và quần áo
· Đừng bội phần da dưới quần áo
· Đừng xịt thuốc khi ở trong phòng kín
· Sau khi vào trong nhà, xả nước cho sạch thuốc ngừa trên da
Khi phải ở lâu trong vùng có muỗi, như đi câu cá ban đêm, có thể nhúng quần áo trong hóa chất Permethrin, để đuổi muỗi.
Có thể đốt hương xua muỗi, dùng đèn giết muỗi, Nằm ngủ trong mùng màn vừa tránh được muỗi cắn mà lại vừa có tự do riêng. Triệt hạ trứng và ấu trùng muỗi ở nơi ao tù, nước đọng.
Ngoài các bệnh nhiễm, muỗi cắn thường không gây phản ứng mạnh. Chỉ một chút ngứa ngáy khó chịu ở chỗ bị cắn, chườm nước đá lên ngay là xong. Nhưng nhiều khi ở trẻ em, sau khi muỗi cắn, ngứa, các em gãi đến trầy da, rồi nhiễm trùng. Thành ra, khi muỗi đốt sưng lên thì đắp ngay nước đá, hoặc bôi lớp mỏng Caladryl lotion.
Con ONG, Cái KIẾN
Giờ xin nói chuyện Con Ong, cái KIẾN
Nhóm côn trùng châm đốt thuộc ba họ: họ Formicoidea với nhóm nhà Kiến (ants); họ Apoidea với các ong mật (honeybees), ong nghệ (bumblebees); họ Vespoidea với ong hornets, Wasps, yellow jackets.
* Ong.
Ong Mật Apis có nguồn gốc ở các châu Á, Phi và Âu. Chúng có nhiều loại và hầu hết đều châm dốt.
Họ ong này sống thành từng đàn với từ cả trăm ngàn ong thợ. Đàn ong wasps thường nhỏ hơn. Cũng như muỗi, chỉ có ong cái mới châm chích. Bầy lao công ong cái là lực lượng bảo vệ tổ ong chống lại bất cứ sự xâm phạm nào. Một chú gấu hoặc anh thợ săn mà nhòm ngó mật ngọt là một số phụ nữ bảo vệ này sẽ tủa ra và tấn công. Bình thường, ong hiền lành, chỉ hung dữ để tự vệ ở gần tổ ong. Còn châm chích cá nhân chỉ xẩy ra khi ong đi kiếm mật hoa, nước uống hoặc vật liệu làm tổ, khi bị đe dọa như bị đập, đuổi hoặc vướng vào quần áo, tóc người ta.
Ong chích bằng một cái ngòi nằm ở cuối thân. Ngòi ăn thông với túi nọc độc. Thực ra, ngòi là bộ phận đẻ trứng đã được biến hóa, vì thế chỉ ong cái mới châm chích.
Ngòi ong mật có nhiều ngạnh dài hơn ngòi ong wasps. Khi ong mật châm chích, ngòi kẹt lại ở da người, tiếp tục bơm nọc độc làm phản ứng mạnh hơn. Tội nghiệp một điều là, sau khi châm chích xong thì chị ong mệnh một, vì ngòi có ngạnh vướng lại, kéo theo các bộ phận trong bụng. Nhưng nọc độc của ong trên da kẻ xâm phạm tiết ra hóa chất pheromone, có mùi chuối, báo dộng hiểm nguy cho các ong khác để chúng ồ ạt kéo tới tấn công trả thù.
Ngòi ong wasp có ngạnh ngắn hơn, không bị kẹt sau khi châm chích nên chúng có thể châm nhiều lần kế tiếp rồi bay đi.
Ong mật làm tổ trong khoảng chống có sẵn như lỗ hổng trong thân cây hoặc khoảng lõm của căn nhà. Tổ Ong yellow jackets giống như giấy thường thấy trong lùm cây, dưới mái hiên nhà. Đôi khi chú yellow jacket này lại nằm dưới cỏ, chẳng may ta đi chân đất giẫm phải là chúng đốt ngay.
Thành phần hóa học trong nọc độc của ong mật và Wasp cũng hơi khác nhau. Nọc ong Mật có chất phospholipase A2 gây đau và loãng máu, melitten làm màng tế bào hư hao, hyaluronidase giúp phân tán các hóa chất độc. Nọc này không có chất histamine như nọc ong wasp. Nọc wasp và hornets có nhiều serotonin, histamine, catecholamine. Tùy theo nồng độ của serotonin mà nạn nhân đau nhiều hay ít.
Nói chung, nọc ong mỗi lần đốt chỉ gây ra phản ứng tại chỗ, không nguy hiểm lắm. Ở chuột, cần khoảng 3 mg cho mỗi cân nặng để gây ra tử vong. Ở người phản ứng nguy hại xẩy ra với từ 500 tới 1200 lần bị ong chích. Đã có người sống sót sau khi bị chích tới 2243 lần. Trẻ em và người cao tuổi thường bị nhiều phản ứng của nọc ong vì chậm tháo thân khỏi bầy ong hung dữ.
Mấy năm gần đây, giống ong mật Châu Phi được vô tình nhập cảnh lậu vào nước Mỹ đã là đề tài báo động cho truyền thông cũng như mối quan tâm cho giới chức y tế và canh nông Hoa Kỳ. Lý do là ong rất hung dữ, tung hoành ở các tiểu bang Texas, Arizona, New Mexico, California, Nevada và gây ra nhiều tử vong. Chúng được kêu là killer bees. Vì khi đã tấn công đối thủ là chúng bám sát, tấn công tới tấp nhiều dợt liên tục. Ong mật Châu Phi này giống ong mật thường ở đây, chỉ khác là cánh nhỏ hơn. Cả hai ong, trên mình đều có nhiều lông. Ong yellow jackets ít lông hơn ong mật, nhưng có vân đen,vàng hoặc trắng rất bóng trên mình.
Ong đốt gây ra một phản ứng tại chỗ: da sưng, đỏ, đau, ngứa. Phản ứng này thường tan biến trong vài giờ. Tuy nhiên, với nhiều lần đốt liên tục, phản ứng bất thường mạnh như nghẹt thở, hạ huyết áp, sưng ngứa cùng mình, suy thận có thể xẩy ra và đưa tới nguy hiểm cho tính mạng.
Khi bị ong đốt, tức khắc chườm chỗ đốt bằng túi nước đá. Có thể bôi kem có chất Corticosteroids hoặc Diphenhydramine ( Benadryl, Caladryl). Nâng cao phần cơ thể bị đốt. Uống vài viên Ibuprofen hoặc Acetaminophen (Tylenol), một chút Benadryl.
Còn phản ứng mạnh, tổng quát thì nên đi nhà thương cấp cứu. Với các phương tiện y học rất hiện đại, nạn nhân của cả trăm ong đốt đều được cấp cứu hoàn toàn, với điều kiện đừng trì hoãn quá lâu.
Còn việc lấy ngòi ong ra thì sao? Trước đây, người bị đốt thường bóp vào chỗ ong đốt để nặn ngòi và chất độc ra. Nhưng nhiều nghiên cứu mới đây cho rằng làm như vậy là bóp giúp nọc tiết vào da mau hơn, nên họ khuyên chỉ cần lây tấm giấy hay plastic cứng, một lưỡi dao cạo nhẹ là lấy được ngòi ta. Nên nhớ là chất độc thấm ra rất mau, chỉ trong mươi giây đồng hồ, nên cần lấy ngòi ra càng nhanh càng tốt.
Kiến cắn
Bây giờ đến con Kiến mà kiện củ khoai.
Có đến cả trên mười ngàn loại kiến khác nhau. Chúng sống thành từng đàn với phân chia nhiệm vụ rõ rệt cho các thành viên: con thì lo việc tìm kiếm thực phẩm, nhóm lo làm tổ, một số lo sinh sản. Đa số thành viên của đàn là nữ kiến lao động, không có cánh, không sanh trứng được nhưng làm hầu hết công việc của đàn: kiếm thực phẩm, nuôi kiến con, bảo vệ tổ. Các kiến nữ hoàng sanh ra đã có cánh, thân hình lớn hơn kiến khác và là nhóm duy nhất có thể đi tơ, đẻ trứng. Kiến đực không có nhiệm vụ nào quan trọng ngoài việc hàng năm vào một thời điểm nào đó, rủ nữ hoàng kiến bay lên không trung, giao hợp, rồi đi hoang, chết dần dần. Một lần đi tơ trên là đủ tinh trùng cho kiến hoàng hậu đẻ cả trăm ngàn cái trứng. Kiến lửa có thể đẻ cả trăm cái trứng trong một giờ.
Kiến có mọi nơi trên trái đất, ngoại trừ miền luôn luôn băng giá, trên đỉnh núi rất lạnh và vài hải đảo. Chúng sống dưới đất, trong rừng cây mục nát, trên cành cây sống, trong nhà ở của con người.
Nói chung, kiến cũng có vài ích lợi. Chúng là mồi ăn cho nhện, chim gõ kiến (woodpecker), rùa và cũng tiêu diệt một số côn trùng có hại. Chúng tạo ra những ngõ ngách dưới đất, giúp không khí và nước lưu chuyển tới nuôi dưỡng cây cỏ. Chúng ăn hạt một số thực vật, để rồi lại bị chim muông làm thịt, chim muông bay xa gieo rắc hạt lạ khắp nơi.
Kiến lớn nhỏ đều đốt nhưng loại đáng kể và hay gây ra phản ứng là Kiến Lửa Đỏ (Red Fire Ants). Kiến này có tên khoa học là Solenopsis invicta. Đây là loại côn trùng không cánh, làm tổ trong vườn nhiều nắng và dọc theo đường lộ. Khi thời tiết lạnh hoặc ẩm ướt thì chúng di chuyển vào nơi bóng mát, khu người ở. Một ổ kiến lớn có tới cả vài trăm ngàn con, được lãnh đạo bởi một kiến hoàng hậu duy nhất. Khi châm chích, kiến cũng có một kỹ thuật đặc biệt: chúng cắn một vết rồi chuyển mình châm tiếp tạo ra nhiều vết thương xếp thành một vòng bán nguyệt.
Vết kiến đốt sưng đỏ, đau ran rồi mấy giờ sau, một mụn nước nhỏ nổi lên. Đôi khi phản ứng này lan rộng ra cả một vùng lớn của da. Với cả trăm vết kiến liên tục đốt, một người suy yếu sẵn cũng có thể thiệt mạng.
Khi bị kiến đốt, lau sạch vết thương nhưng đừng làm da hư hao thêm; chườm túi nước đá khoảng nửa giờ cho khỏi sưng; nâng cao phần bị cắn. Nếu quá đau, có thể uống vài viên thuốc Tylenol, Advil. Cần coi lại xem ngừa phong đòn gánh có còn hữu hiệu không.
Nhện cắn
Tiện đây cũng nói qua một chút tới một côn trùng trong nhà, đôi khi cắn người và có thể gây ra tai nạn khá nặng. Đó là những con nhện.
Có cả dăm chục loại nhện khác nhau, nhưng hai loại sau đây là đáng kể vì chúng lẩn quẩn gần nơi ta sinh hoạt và chúng gây đau và hủy hoại tế bào chung quanh vết cắn.
Nhện Nâu Ẩn Dật (Brown Recluse Spider). Nhện thường có ở ngóc ngách trong nhà, đôi khi ẩn mình trong mớ quần áo ném dưới sàn nhà. Chúng sẽ cắn khi áo mặc và chúng nằm giữa vải và da.
Một phản ứng nhẹ với cảm giác ngứa, rát, đau sẽ xẩy ra. Nhưng sau 24 giờ, vết thương lan ộng, đỏ với mụn nước ở giữa. Sau vài ngày, mụn nước khô, đóng vẩy. Vẩy rơi gây ra một vết loét rộng từ một phân tới vài chục phân.
Triệu chứng tổng quát gồm có nóng sốt, ớn lạnh, đau nhức mình mẩy, mần đỏ, bang huyết. Nạn nhân có thể bị thiệt mạng. Nọc độc của nhện này có các hóa chất dộc như alkaline phosphatase, hyaluronidase, lipase, hemolysine, tất cả đều hủy hoại màng tế bào, khiến tiểu cầu tụ với nhau thành cục, gây băng huyết. Chẳng may bị nhện này đốt thì cần đi bác sĩ, vì điều trị cần một số dược phẩm như Dapsone, Prednisone, cạo mổ vết thương và huyết thanh chống nọc độc của nhện.
Nhện Góa Đen (Black Widow Spider). Nhện này có nhiều ở vùng nhiệt đới, thường làm mạng lưới ở ngôi nhà phụ, dưới tảng đá, đống vật liệu vụn.
Nọc độc loại nhện này có alpha-latrotoxin đặc biệt làm tổn thương dây thần kinh. Nạn nhân thường ói mửa, nhức dầu, bụng đau và co cứng, đổ mồ hôi, sưng đỏ nơi bị đốt. Trên da, nổi nhiều vết ban đỏ, mụn nước.
Cũng như với nhện nâu, khi bị nhện đen góa đốt, cần đi bác sĩ vì điều trị cần dến dung dịch Calcium và huyết thanh chống nọc nhện.
BS Nguyễn Ý-ĐỨC
