"Kẻ lữ hành không mệt mỏi của đuờng dài"
 |
| Họa sĩ Dương Cẩm Chương nhìn bởi họa sĩ Bùi Quang Ngọc |
TTCN - Đó chính là của đường dài đi tìm hạnh phúc. Có lúc tưởng như đã ở trong tầm tay, đã nắm bắt được, có lúc như hãy còn xa ngái... Và cho đến bây giờ, ở tuổi 95, với mái tóc trắng phau và nụ cười hồn hậu, họa sĩ Dương Cẩm Chương vẫn còn mải miết đi tìm.
Lên tám, lên chín, khi đầu còn để chỏm, học chữ Nho với ông nội, ông đã có “hoa tay” nên được ông nội chọn viết chữ mẫu để các bạn cũng đầu để chỏm, nằm bò lê bò càng tô đen hoặc đồ theo. Mười tuổi, ông đã có bức tranh vẽ một “tên lính Pháp” của thời thế chiến 1914-1918, Le Poilu, được nhiều người khen là có năng khiếu hội họa.
"Y nghiệp" và "Họa nghiệp"
Vẽ giỏi, toán giỏi, nên khi đổ bậc 2 (tú tài toàn phần) xong, ông đã tính học ngành kiến trúc để trở thành kiến trúc sư. Tiếc thay thời đó chưa có đại học kiến trúc nên ông... đành phải vào trường thuốc học y khoa. Bạn văn chương cùng thời Trường Bưởi (Hà Nội) với ông là Đoàn Phú Tứ, Phạm Văn Hạnh... của nhóm Xuân Thu Nhã Tập, còn bạn ở trường thuốc cùng thời là Trần Văn Bảng, Trần Duy Hưng, Đào Huy Hách...
Mê hội họa nên ngay lúc đang học y, ông đã học dự thính thêm ở Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương; thích văn thơ nên ông cũng đã làm ký giả cho tờ Trung Bắc Tân Văn. Tốt nghiệp y khoa năm 1938, ông là một bác sĩ phẫu thuật, làm việc ở Bệnh viện Lalung Monnaire Saigon, nay là Bệnh viện Chợ Rẫy.
Đà Lạt, sơn dầu trên giấy
Đường Dương Bá Trạc (sơn dầu trên giấy)
Trong Thế chiến thứ 2, ông nhớ lại hằng ngày phải đứng mổ cho hàng chục ca mổ lớn. Có lẽ những lúc như vậy, cái tâm hồn nhân văn kia, cái bàn tay nghệ thuật nọ hẳn đã giúp ông ít nhiều khéo léo trong việc bóc tách từng làn da, thớ thịt với con dao mổ để cứu sống mạng người mà ông không hề hay biết.
Là một bác sĩ phẫu thuật, sau nhiều năm làm lâm sàng ông đã chuyển qua y tế công cộng, rồi phụ trách chương trình bảo trợ mẫu nhi (ngành bảo vệ sức khỏe bà mẹ - trẻ em bây giờ), rồi giáo dục y tế (ngành truyền thông - giáo dục sức khỏe bây giờ).
Một lần nữa, ông đã có cơ hội sử dụng tài năng toán học, sử dụng năng khiếu kiến trúc để xây dựng các chương trình y tế công cộng, vệ sinh phòng bệnh, phòng dịch. Giáo dục, y tế lại càng cần kỹ năng truyền thông, hội họa, văn chương! Vậy là một cách ngẫu nhiên, cuộc đời đã xếp đặt cho ông con đường phải chọn, dù muốn hay không.
Sau này, người ta có thể quên đi một Dương Cẩm Chương thầy thuốc phẫu thuật, thầy thuốc vệ sinh dịch tễ mà chỉ còn nhớ một Dương Cẩm Chương họa sĩ tài hoa, với một chút dí dỏm hài hước, uyên bác trên nhiều lĩnh vực mà khiêm tốn, giản dị, dễ gần gũi, lại vừa thận trọng, nghiêm túc, luôn học hỏi.
Thật vậy năm 1968, về hưu rồi, sang sống ở Pháp, ông vẫn tiếp tục theo học y tế công cộng (MPH) tại Mỹ, cùng lúc học thêm về hội họa ở trường mỹ thuật. Đối với ông, nghệ thuật không thể là chuyện ngẫu hứng, tình cờ. Ông nói: “Có tuổi rồi học mới hay! Lúc đó mới biết mình cần học cái gì và tại sao phải học!”.
Maroc, màu nước trên giấy
Vũng Tàu, sơn dầu trên bố
Trong mấy chục năm trời hành nghề y, ông vẫn không lúc nào quên hội họa. Đã là cái nghiệp mà ông gọi là “họa nghiệp”. Cũng như “y nghiệp”. Một cái trời cho, một cái ông chọn. Nhưng thật ra cái ông chọn cũng đã tiềm ẩn cái trời cho. Bởi y học không đơn thuần là một khoa học, y học còn là một nghệ thuật. Hình như ông đã bay theo một đường bay đã được định sẵn, đã được “hoạch định” tự bao giờ mà ông chẳng hề hay biết!
Đi và vẽ suốt đời
Bác sĩ Dương Cẩm Chương là một họa sĩ đích thực (*), hội viên Hội Họa sĩ Pháp, với trên 20 lần triển lãm tại Paris, được nhiều giải thưởng hội họa, thế nhưng trong một bức thư nhỏ gửi tôi, viết từ Đà Lạt ngày 29-11-2002, ông vẫn khẳng định: “Tôi xuất thân là một thầy thuốc, hội họa với tôi là nghiệp dư”. Nhưng ông lại nói thêm “...có khi là một tu thân”. “Tu thân”, theo cách nói của ông, chính là cách thế để người ta “nên người”.
Tôi nghĩ ông vẫn là người thầy thuốc đó chứ, người thầy thuốc chữa bệnh cứu người nhưng khi để tự cứu mình thì ông hẳn đã phải nhờ đến hội họa. Chính là hội họa đã “cứu rỗi” ông. Bỏ con dao mổ, quay đầu là... nghệ thuật. Không chỉ vẽ, ông còn đi. Đi và vẽ, đi và sống. Cầm tinh “thiên mã”, ông nói, nên ông không thể dừng gót giang hồ được.
Vũng Tàu, sơn dầu trên bố
Ông phải đi, đi mãi trên con đường dài, không mệt mỏi, không tháng năm. Ông đã đi khắp các châu lục, từ Á sang Âu, rồi Mỹ, qua Phi, ở đâu cũng có những bức tranh đầy thiên nhiên và tình người. Thế nhưng với ông nơi đẹp nhất vẫn là đất nước quê hương.
Một góc phố, một mái tranh, bờ tường, ao làng, rừng thông, bãi biển... - họa sĩ Dương Viên đã viết về tranh ông nhân một lần triển lãm ở Hà Nội năm 1993: “Điều kỳ diệu là tất cả trào lên khát vọng vươn tới cái đẹp thanh cao và vĩnh tồn. Tiềm ẩn trong mỗi tác phẩm chất men nồng say của đời và thiên nhiên dù anh vẽ ở phương trời nào...”.
Năm 1999, ông nhận huy chương Vì sự nghiệp mỹ thuật VN tại Hà Nội. Với ông, đó là một kỷ niệm đẹp làm ông cảm động.
Họa sĩ Dương Cẩm Chương có khá nhiều tranh vẽ trên khắp các nẻo đường, nhưng có lẽ đọng lại trong ông, không kể những kỷ niệm “hoa tay” thuở ấu thời, thì đó là bức tranh Bàn Cờ vẽ về một xóm nghèo ở Sài Gòn năm 1960. Bức Phật đản ở Washington (1983) cũng là một kỷ niệm đáng nhớ khác.
Hôm đó, đáng lẽ đi vào chùa lễ Phật, ông bị thu hút bởi quang cảnh trang nghiêm, đầy màu sắc của bàn thờ Phật đản bày ngoài vườn nên đã miệt mài vẽ quên cả chuyện phải vào chùa. Có lẽ đó là lần ông được gần gũi với đức Cồ Đàm hơn bao giờ hết, tôi nghĩ. Một bức tranh khác, ông nói, ông đã vẽ trong nhiều năm liền, mà lúc nào ông cũng vẽ trong một tâm trạng “như chìm đắm, như chưa tan một giấc mơ”...
Đó là bức Đường Dương Bá Trạc, một con đường nhỏ, bên kia cầu Chữ Y, quận 8, nối liền nội thành và ngoại thành TP.HCM. Tâm trạng đó cũng đã được chia sẻ bởi nhà thơ Thân Thị Ngọc Quế, vợ ông, khi bà viết:
Nâng theo cánh hạc thiên trường
Mà tình nước đã ngàn phương đất trời...
Nhà yêu nước Dương Bá Trạc chính là phụ thân ông, còn chú ruột ông là giáo sư Dương Quảng Hàm, người có ảnh hưởng sâu đậm đến cuộc đời nghệ thuật của ông. Tôi may mắn được quen biết ông qua một người bạn thân cùng lớp, bác sĩ Thân Trọng Minh, cháu gọi bà Thân Thị Ngọc Quế bằng cô ruột. Ngồi bên ông, tôi bỡ ngỡ không biết phải gọi ông bằng gì cho phải...
Ông là bậc thầy, bậc trưởng thượng trong ngành y, lại thân mật và gần gũi như một người đàn anh với dáng vẻ nghệ sĩ, điểm chút phong trần... Tôi vừa muốn gọi ông bằng chú, như bạn tôi, thấy không ổn, phải gọi bằng cụ hay bằng bác mới đúng, cũng không ổn, hay bằng thầy, hay bằng anh, đều có vẻ không ổn. Cuối cùng thì tôi đành gọi ông bằng tất cả: khi thì chú, khi thì bác, khi thì thầy, khi thì anh... vậy.
Baltimore, màu nước trên giấy
Tự dưng tôi nghe như có một thứ hạnh phúc kỳ lạ, nhè nhẹ, lâng lâng: tôi thấy mình trở thành một chú nhóc, một tiểu đồ đệ của bậc đại sư phụ, bởi vì khi ông tốt nghiệp trường thuốc thì tôi chưa chào đời, nhưng con đường y nghiệp mà ông đã trải qua, có cái gì đó như là con đường tôi đang theo, một cách ngẫu nhiên thôi, từ trong lâm sàng, cấp cứu nhi khoa, đến y tế dự phòng, săn sóc sức khỏe ban đầu cho trẻ em, rồi truyền thông - giáo dục sức khỏe... và còn chút gì đó ở trong nỗi đam mê về nghệ thuật, về văn chương...
Trong một bức thư gia đình mới đây, viết từ Đà Lạt, nói lý do tại sao ông đã chọn Đà Lạt và dự định mỗi năm sẽ về sống với Đà Lạt vài ba tháng để vẽ: “... Đây là một thành phố tình cảm, có một tâm lý riêng, một sắc thái riêng, có lẽ chỉ vì gần gũi như mặt thấy mặt, tay cầm tay.
Cái thành phố Đà Lạt này như biết săn sóc giữ gìn tình cảm cho con người biết tìm nó... Thì giờ nhanh chóng nhưng lúc nào cũng nhàn rỗi, mỗi một hoạt động trong ngày gần như một giải trí, có lẽ ở đây hơn ở Paris, mới thấy một thứ nhàn rỗi, thanh thản, không vướng víu... Sinh hoạt ở đây đầy tình người...” (2002).
Ông vẫn miệt mài đi, miệt mài vẽ, vẫn viết thư và vẫn làm thơ ở tuổi 93 như thế. Sức khỏe vẫn dẻo dai. Trí nhớ vẫn tuyệt vời. Thật lạ lùng! Như không hề có tuổi. Trái tim vẫn luôn xao động, luôn đắm đuối, say mê, luôn yêu người, yêu đời, yêu thiên nhiên. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn có lần đã viết về ông: “...Bằng tất cả sự sảng khoái đầy rạo rực của một con người không có tuổi tác... ông chính là kẻ lữ hành không mệt mỏi của đường dài...”.
Con đường dài đó cũng là đạo, và ông, kẻ lữ hành không mệt mỏi, vẫn còn mải miết ra đi và mải miết quay về để kiếm tìm hạnh phúc, có khi như đã trong tầm tay, có khi như hãy còn xa ngái...
