CẤP CỨU HÔ HẤP VÀ TUẦN HOÀN

Cứu mạng cơ bản (CMCB)

Thực hiện thành công ba nhiệm vụ trên, nạn nhân được cứu sống nên gọi chung công việc đó là cứu mạng cơ bản trên cơ sở phục hồi chức năng hoạt động của tim. CMCB bao gồm cả hiểu biết lí luận và thực hành được ngay tức khắc công việc hồi sức hô hấp và tuần hoàn. CMCB cần mở rộng tới nhiều bệnh nhân nặng: nhồi máu cơ tim, ngạt nước ngạt thở, choáng phản vệ, ngộ độc thuốc, hoặc bất cứ trường hợp nào ngưng thở và ngưng tim. Chương trình huấn luyện CMCB (xử lí đường thở, thông khí hay hô hấp nhân tạo, và hồi sinh tim phổi) là cung cấp cho ta kiến thức đó. CMCB không phải chờ nhân viên y tế đến nơi làm, mà cần được tiến hành sớm ở bất cứ người nào và nơi nào. Trong chiến tranh, nó được huấn luyện trong "Phòng không nhân dân". Trong hoà bình, nó được Hội chữ thập đỏ đào tạo. Ơû Hoa Kì, chương trình này gọi tắt là kỹ thuật ABC (airway, breathing, circulation) nghĩa là: lập lại đường thở thông suốt, phục hồi hô hấp và lập lại tuần hoàn, cũng là khởi đầu của một thứ tự trong việc cứu sống sinh mạng một con người, mà bất cứ ai cũng biết và thành thạo.

I. LÀM THÔNG SUỐT ĐƯỜNG THỞ

Muốn biết nạn nhân thở được chưa, ta nhìn chuyển động lên xuống của lồng ngực và áp tai vào miệng mũi nạn nhân để cảm nhận được hơi thở (Hình 1C). Nếu không thấy thở phải hà hơi thổi ngạt ngay. Có răng giả phải tháo ra ngay vì khi ngửa đầu – nâng cằm, răng bị bong ra và dễ rơi xuống họng. Nghi tổn thương cổ , không kéo đầu quá mạnh ra sau đề phòng tổn thương thêm vết thương cổ.

Cần chú ý ở cháu bé và trẻ em, ngón tay người lớn to có thể đẩy sâu dị vật vào. Sau đây mô tả phương pháp và kỹ thuật Heimlich của Hội tim học Hoa Kì:

a) Nạn nhân tỉnh (đứng được). Nếu đường thở chỉ tắc một phần, nghĩa là nạn nhân còn thở, còn nói hoặc ho được, thì không dùng phương pháp trên, mà động viên nạn nhân ho và thở. Nếu không được mới mời y tế cứu trợ.

Nếu cũng tắc một phần nhưng trao đổi khí kém thì phải xử lí như tắc nghẽn hoàn toàn. Trao đổi khí kém là khi nạn nhân ho yếu, không khạc ra được, có tiếng thở rít cao, khó thở ngày một nhiều, da mặt biến sắc. Khi nạn nhân không nói được là tắc hoàn toàn, phải giải phóng đường thở bằng phương pháp đẩy ép nói trên, từ 6-10 lần. Làm như vậy cho đến khi hoặc nạn nhân hôn mê dần. Khi hôn mê, làm theo phương pháp nằm.

b) Nạn nhân mê (phải nằm). Nếu nạn nhân hôn mê, xác định chắc chắn có tắc nghẽn thì phải theo dây chuyền sau:

Trước hết, thông khí nghĩa là làm cho đường thở thông suốt. Nếu không được đặt lại đầu và thông khí lại. Vẫn không kết quả thì dùng phương pháp đẩy ép thành bụng 6-10 lần rồi nếu dị vật ra thì lấy ngón tay cho vào miệng móc ra. Tiếp đến: phục hồi đường thở và ra sức thông khí lại. Nếu nạn nhân vẫn không tốt, lập lại các động tác trên lần nữa. Khi dị vật bong ra và lấy ra được thì hà hơi thổi ngạt miệng và nếu cần hồi sinh tim phổi.

Chú ý: do nạn nhân thiếu oxy nên cơ bắp giãn ra và thủ thuật trước đó không thành công bây giờ có kết quả. Khi cơ bắp giãn , dị vật mới bong ra một phần và đường thở thông chút ít, nếu ta kiên trì thông khí sẽ giúp cho nạn nhân vượt qua và sống được .

Kỹ thuật ép bụng bằng tay. Dùng hai nắm tay người cứu trợ, đặt chéo góc 45 độ với thành bụng, đẩy ngược từ thượng vị lên phía cơ hoành. Có hai kiểu: tư thế đứng và tư thế nằm.

Tư thế đứng (hoặc ngồi): người cứu trợ đứng sau lưng nạn nhân, vòng hai tay ra phía trước quàng lấy bụng nạn nhân, bàn tay phải nắm lấy nắm đấm của bàn tay trái áp sát vào vùng thượng từ dưới lên trên (Hình 4). Đẩy ép 6-10 lần. Nếu cần làm lại đợt nữa. Chú ý không đè vào lồng ngực.

Tư thế nằm (lưng sát giường): nạn nhân nằm ngửa, người cứu trợ quỳ dưới lên đùi hoặc đứng ở 1 bên hông nạn nhân, đặt bàn tay lên mu bàn tay kia, rồi dùng gót mu bàn tay ấn mạnh vào bụng, đẩy ép ngực từ thượng vị lên, 6-10 lần. Nếu cần làm lại đợt nữa (Hình 5)

Kỹ thuật đẩy ép ngực. Phương pháp này dùng cho người béo phệ và phụ nữ có mang (Hình 6). Người cứu trợ đứng phía sau vòng hai tay ra trước nạn nhân phía dưới nách. Đặt nắm đấm bàn tay lên giữa xương ức (không đè sang hai bên và mỏm ức), bàn tay kia nắm chặt bàn tay này, đẩy ép ngược lên và ra sau từ 6-10 lần. Có thể cho nạn nhân ngồi tựa vào ghế cho dễ làm. Nếu ở tư thế nằm, thủ thuật này giống ép tim ngoài lồng ngực, nhưng phải đẩy ép để làm bong vật tắc ra khỏi đường thở.

Móc miệng lấy dị vật bằng ngón. Khi dị vật ra đến họng thì dùng ngón tay móc dị vật ra. Trứơc hết, dùng hai ngón cái và trỏ mở miệng nạn nhânn, rồi giữ lấy lưỡi và hàm dưới, đồng thời nâng cằm lên. Động tác này gọi là nâng lưỡi-cằm, cốt cho lưỡi không tụt ra sau và đè vào dị vật. Chỉ làm như vậy cũng đã giảm tắc nghẽn. Tiếp đến, dùng ngón trỏ bàn tay kia, cho vào miệng nạn nhân, men theo thành má xuống nền lưỡi, làm cong ngón để khoèo dị vật ra. Cẩn thận vì nó có thể ấn sâu dị vật vào. Nếu thấy dị vật trong tầm với thì lôi ra (Hình 7). Phương pháp chỉ áp dụng cho người hôn mê.

Kỹ thuật tự đẩy ép bụng. Để giải phóng dị vật, nạn nhân có thể tự dùng bàn tay của mình nắm lại, tì sát ngón tay kia nắm chặt lấy nắm đắm của bàn tay này, đẩy ép mạnh vào thành bụng ngược từ dưới lên. Nếu không kết quả dùng mặt phẳng cứng đặt phía sau hoặc tì vào thành ghế để tăng thêm lực đẩy ép, tống dị vật ra ngoài dễ hơn.

Khi đường thở thông suốt thì tiến hành làm hô hấp nhân tạo.

II. HÔ HẤP NHÂN TẠO:

Hô hấp nhân tạo (HHNT) là người cứu trợ dùng sức của mình mà phục hồi hô hấp đầy đủ cho nạn nhân, sau khi khai thông đường thở tự nhiên được. Có 2 kiểu chính: thông khí miệng-miệng và thông khí miệng-mũi mà thường gọi là hơi thổi ngạt.

1) Thông khí miệng-miệng: Để thực hiện thông khí miệng-miệng người cứu trợ dùng tay đè lên trán nạn nhân và ấn nhẹ cho cổ ưỡn ra sau, tay kia bịt lỗ mũi nạn nhân lại bằng ngón tay cái và ngón trỏ. Sau đó hít vào một hơi dài, rồi ngậm vào miệng nạn nhân mà thở ra thật mạnh. Làm 2 hơi như vậy, mỗi hơi từ 1-1.5 giây, xong kiểm tra mạch cảnh nạn nhân. Nếu mạch đập tức là tim đập, tiếp tục thổi như trên: 5 giây một lần hoặc 1 phút 12 lần thổi. Khi ta nhấc miệng là lúc nạn nhân thở ra. Nếu thổi đủø hơi, ta nhìn thấy lồng ngực chuyển động lên xuống, sờ tay lên mũi thấy có khí thoát ra. Chú ý: phải thổi từng hơi một, mỗi hơi dài 1.5 giây, lồng ngực sẽ giãn mảnh và dạ dày bớt căng.

2) Thông khí miệng-mũi. Dùng phương pháp này khi nạn nhân có tổn thương ở mặt, hoặc ngộ độc chất ăn mòn, hoặc vì lí do gì đó mà hai miệng úp vào nhau không khít (Hình 8). Dùng một tay tỳ nhẹ lên trán nạn nhân và làm ưỡn đầu ra sau, tay kia nâng cầm nạn nhân lên. Người cứu trợ dùng má hoặc bàn tay nâng cầm của mình bịt miệng nạn nhân, rồøi dùng mồm thổi qua mũi họ. Nếu cần có thể mở miệng nạn nhân cho hơi thoát ra vào giữa 2 thì thở.

Ngoài ra còn một kiểu gọi là thông khí miệng-lỗ, dàng cho ngững nạn nhân đã mở khí quản, có một lỗ mở sẳn ở cổ.

Thông khí miệng-lỗ. Kiểu thông khí nhân tạo này, không cần ưỡn cổ ra sau như 2 phương pháp trên mà chỉ thổi trực tiếp vào ống thông hay lỗ mở khí quản ở cổ người bị nạn.

Những khuyết điểm thường gặp trong hô hấp tạo là:

Căng giãn dạ dày và nôn mửa. Căng giãn dạ dày không phải ít gặp ở trẻ nhỏ, thậm chí cả người lớn khi hô hấp nhân tạo. Dạ dày căng làm dung tích phổi, gây nôn và nạn nhân có thể hít phải chất nôn. Do đó phải để đầu thật ưỡn ra sau để đường thở thông suốt và hơi thở không vào dạ dày. Khi nôn phải ngừng hô hấp nhân tạo, nghiêng đầu nạn nhân sang một bên, hết nôn mới đặt ngửa đầu và hô hấp lạ. Nếu dạ dày quá căng, khi hô hấp phải tránh làm tăng áp lực phổi quá mức do đường thở được phục hồi, và phải quan sát cẩn thận sự lên xuống của lồng ngực. Tiếp tục cứu trợ nhưng không làm chất chứa dạ dày trào ra. Đè lên bụng lúc này sẽ gây ói mửa nguy hiểm. Nếu muốn đè lên để làm cho dạ dày bớt căng giãn thì phải nghiêng đầu nạn nhân sang một bên trước, để tránh hít chất nôn vào phổi. Sau hi dạ dày xẹp lau sạch chất nôn ở mồm, rồi đặt nạn nhân lại và tiếp tục hồi sức như bình thường.

III. LẬP LẠI TUẦN HOÀN

Lập lại tuầøn hoàn chính là ép tim ngoài lồng ngực (ETNLN) để làm cho máu lưu thông, khi người cứu trợ kiểm tra không thấy mạch cảnh nghĩa là tim không đập. Nhưng ETNLN muốn kết quả lại phải kết hợp với HHNT. Hai kỹ thuật này không thể tách rời mà pgải làm chung gọi là kỹ thuật hồi sinh tim phổi (HSTP). Nên tại đây, chúng tôi trình bày ETNLN trong kỹ thuật HSTP

Khai thông đường thở, hô hấp nhân tạo và ép tim ngoài lồng ngực , có thể biểu hiện bằng công thức đơn giản cho dễ nhớ :

HHNT + ETNLN = HSTP

Trong HSTP, người cứu trợ phải hiểu nhu cầu khẩn cấp , nguy cơ xảy ra, và có khả năng thực hành kỹ thuật đó.

Muốn hiểu nhu cầu khẩn cấp phải theo một thứ tự liên hoàn: khẽ lắcc vai hoặc gọi để đánh thức nạn nhân, khai thông đường thở, rồi thổi ngạt 2 hơi đầu, xong kiểm tra mạch cảnh xem dấu hiệu tim đập (có bảng kèm theo). Tiếp theo quan sat và đánh giá các dấu hiệu khác: ít cử động, màu da bất thường (xanh nhợt, nhất là đầu ngón tay, mặt), độ lớn của đồng tử …

Trong phương pháp cứu trợ một người: tỷ số thực hiện là 15/2, nghĩa là ép tim 15 cái trong 11-12 giây thì thổi ngật 2 lần trong 3-4 giây. Tần số ép-thổi là 80-100 lần pháut. Như vậy một người làm có đủ thời gian để ép tim xong thì thổi ngạt (hình 11). Trong phương pháp cứu trợ 2 người : tỷ số thực hiện là 5/1, nghĩa là 5 lần ép thì một lần thổi ngạt. Tần số ép-thổi cũng 80-100 lần phút. Phương pháp này có lợi là giòng máu luân chuyển đều hơn trong khi vẫn thổii ngạt đều đều. Hai người lại có thể đổi nhau, môtj người ép một người thổi, làm lâu không mỏi (hình 12). Người ép vừa thả ra sau cái ép thứ 5 thì người thổi thổi ngạt ngay, như vậy thông khí phổi sẽ đạt được tối đa.

HSTP phải làm liên tục liền trong 7 giây rồi cứ tiếp tục nhịp điệu như vậy. Sau phút đầu 5 giây thì kiểm tra mạch cảnh và cứ vài phút lại kiểm tra thể trạng nạn nhân một lần. Định kì xem phản ứng đồng tử vì đó là chỉ thị tốt nhất báo hiệu rằng đã có máu oxy lên não. Một số dấu hiệu khác cũng nên quan tâm như: màu da hồng lên, lồng ngực nâng lên hạ xuống nhịp nhàng, một vài cử động nhỏ của nạn nhân.

Phải làm HSTP liên tục cho đến khi hoặc nạn nhân tỉnh dậy hoặc nạn nhân chết hẳn, nghĩa là từ 15 phút đến 1 giờ. Nếu thành công, ta đặt nạn nhân ở tư thế thoải mái, thường cho nằm nghiêng hoặc kê đầu và vai cao lên một chút, để tiếp tục hồi sức thêm.

Chú ý: khi thay đổi nhau thì một tỉ số 5/1 người ép để gây kiểm tra mạch nạn nhân, người thổi ngạt đổi chỗ và tiếp tục ép nếu HSTP vẫn còn tiếp tục. Khi cần có thể gián đoạn để gọi điện thoại hoặc di chuyển nạn nhân nhưng không được lâu quá 30 giây.

Bảng thứ tự liên hoàn:

Ho trong thủ thuật HSTP. Đối với nhồi máu sơ tim, ho là phương pháp hữu hiệu trong HSTP. Cứ 1-3 giây cho nạn nhân ho mạch một lần để kích thích sự thở, lập lại mạch và có thể duy trì áp lực máu. Ho sinh ra khi cơ hoành và cơ liên sườn co mạnh đồng thời thanh môn đóng. Hiện tượng này làm tăng áp lực trong lồng ngực giống nguyên lí ép tim ngoài lồng ngực. Nó giúp tim đưa máu lên não, duy trì sự tỉnh táo trong thời gian dài. Ho dễ làm ở bất cứ tư thế nào và không cần mặt phẳng cứng. Ho nhịp nhàn là phương pháp cứu trợ đơn giản để "tranh thủ" khi nhân viên y tế chưa đến kịp.

IV.ĐỐI VỚI TRẺ EM.

Đối với trẻ em, việc cứu mạng cơ bản, trong thực chất, giống người lớn. Tuy nhiên có vài điểm khác khi hồi sức, xử lí đường thở và làm HSTP.

Kiểm tra mạch. kiểm tra mạch ở trẻ em cũng dùng động mạch cảnh như người lớn, nưng đôi khi khó tìm vì cổ trẻ em ngắn và béo. Ta có thể bắt mạch cánh tay, nằm ở đoạn giữa phía trong cánh tay dễ hơn. Lấy mạch ở đỉnh tim không tin cậy vì đó dễ nhầm với xung động hơn là mạch.

Nếu trẻ lớn, thủ thuật Heimlich có thể làm được ở cả 2 tư thế đứng và nằm với phương pháp đẩy ép bụng bằng tay 6-10 lần.

Đối với trẻ nhỏ hơn, không nên dùng phương pháp cưỡi ngựa lên đùi trong tình trạng hôn mê mà phải làm nhẹ nhàng. Và sau khi đẩy ép ngực xong, nhớ cho tay vào miệng móc dị vật ra. Cẩn thận không đẩy dị vật vào sâu thêm.

Nếu cháu bé chỉ tắc thở một phần, không khí còn vào ra được thì không nên dốc ngược cháu bé để lấy dị vật vì khi làm như thế dễ gây tắc thở hoàn toàn do dị vật khi rơi ra sẽ mắc vào khoảng giữa 2 giây thanh âm.

Đối với trẻ em nhỏ, thường ép tim bằng gót bàn tay. Mức ép làm cho xương ức lún xuống khoảng 2-3 cm, tần số 80-100 lần/phút.

Đối với cháu bé, chỉ dùng 2 đầu ngón tay, ngón trỏ và ngón giữa (Hình 16). Phải ép lên giữa xương ức, mức ép lún xuống từ 1-1.5 cm là cùng, tần số ít ra là 100 lần/phút.

Cả hai loại trên đều dùng tỉ số 5/1. Sau khi ép đến cái thứ 5 thì ngừng độ 1-1.5 giây để thổi hơi ngạt một cái. Chú ý: cháu bé được coi là đứa trẻ dưới một tuổi, trẻ em là từ 1-8 tuổi. Trên 8 tuổi có thể dùng kỹ thuật như người lớn.

Các phương thức làm HSTP được áp dụng thích hợp theo tưng trương hợp. Đó là một trong những điểm quan trọng của chương trình cứu trợ nạn nhân do Hội chữ thập đỏ phụ trách (ở Việt Nam), hoặc do Hội đồng thập tự và hội tim học (Hoa Kì) đảm nhiệm.

Ngạt nước là một trong nhiều nguyên nhân đã đưa đến tai nạnn chết người ở nhiều nước. Tử vong này tránh được nếu mỗi cá nhânn biết xử lí đúng hoặc hết lượng sức mình khi tiếp xúc với nước. Những lời khuyên về sự an toàn:

Ngạt thở cấp tính do thiếu oxy là yếu tố chủ yếu ở mọi nạn nhân. Đường thở, dạ dày đều nhiều nước nênn khi hồi sức có thể nôn ra. Nếu nôn phải ngừng hồi sức, đặt nghiêng đầu về một bên và sau đó lau sạch miệng, rồi đặt ngửa lại để tiếp tục làm hô hấp nhân tạo.

Xử trí: Đầu tiên phải thổi ngạt 2 hơi, không chờ vào bờ mới làm mà phải làm trên mặt nước trên đường đưa vào bờ. Sau đó xem mạch, nếu có mạch thì làm tiếp tục, nếu không có mạch phải đưa nhanh vào bờ để làm HSTP. HSTP không làm dưới nước được vì không có mặt phẳng cứng dưới lưng. Khi hồi phục đặt nghiêng người lại, chống choáng và tìm cứu trợ y tế đến.

Ngất phản xạ khi lặn. Hiện tượng hay gặp khi nhẩy cầu, lặn sâu là do ngất đột ngột, tức là chưa sặc nước, đường thở không có nước, chỉ sốc như kiểu điện giật (có thể gọi là nước giật). Hiện tượng này gây ra do:

Đó là tình trạng phản xạ, không gây ngừng tim ngay, mà ngưng thở trước, nên nạn nhân không tím xanh mà trắng nên gọi là ngất trắng, và thiếu oxy trong thời gian dài.

Hối sức phải được làm ngay HSTP. Do phổi chưa sặc nước nên cứu mạng hồi sinh kịp thời thì cơ may sống sót của nạn nhân tăng lên nhiều.