BẠN BIẾT GÌ VỀ THIẾU MÁU THIẾU SẰT?

BS. NGUYỄN THỊ NGỌC PHƯỢNG

Thiếu máu - thiếu sắt hiện nay vẫn còn là một vấn đề cần được quan tâm, vì nó có thể gây ra nhiều ảnh hưởng trên sức khỏe của bệnh nhân, nhất là cho các bà mẹ mang thai và các cháu sơ sinh, trẻ con đang tuổi lớn. Tác hại thì nhiều và đôi khi nghiêm trọng nhưng cách phát hiện và điều trị lại dễ và đơn giản, rẻ tiền, nếu như ta chịu để ý để tìm ra nó.

Đại cương

"Khả năng mang thai và sinh con của người phụ nữ có liên quan mật thiết đến sự duy trì gia đình, cộng đồng và xã hội; sự kế thừa quản lý của cải vật chất tạo ra mối quan hệ tương hỗ giữa cộng đồng người và môi trường xung quanh; mối quan hệ giữa nam giới và phụ nữ; nó thể hiện kết quả của sinh hoạt tính dục của con người. Do đó, sức khỏe sinh sản là thước đo giá trị của mọi cộng đồng xã hội, đồng thời là giá trị mà mọi gia đình, mọi tổ chức tôn giáo và chính quyền đều quan tâm chăm sóc".

Trên cơ sở đó, Tổ chức Y tế Thế giới đã thành lập các tổ chức hành động và các chương trình chú trọng vào vấn đề sức khỏe sinh sản. Hằng năm, Tổ chức Y tế Thế giới đã ghi nhận có khoảng nửa triệu phụ nữ chết do các tai biến sinh sản, 90% số tử vong này xảy ra tại các nước đang phát triển - nơi người phụ nữ chịu nhiều khó khăn nhất trong đời sống kinh tế, thiếu ăn, suy dinh dưỡng, mắc các bệnh nhiễm trùng, nhiễm ký sinh trùng, và thiếu máu với tỷ lệ cao. Theo tư liệu của Tổ chức Y tế Thế giới, có khoảng 50% phụ nữ mang thai trên thế giới bị thiếu máu, gồm khoảng 15% ở các nước đã phát triển và 56% ở các nước đang phát triển.

Thiếu máu gây ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe, sự phát triển của thai nhi cũng như cho bà mẹ và cho các lứa tuổi khác.

Thiếu máu có nhiều nguyên nhân, nhưng hầu hết các nguyên nhân đều có thể dự phòng và loại trừ. Một trong các nguyên nhân đó là thiếu chất sắt, rất thường gặp ở các nước đang phát triển như ở nước ta. Việc tầm soát và điều trị thiếu máu - thiếu sắt trong nhân dân hay trong phụ nữ mang thai tương đối đơn giản và ít tốn kém, có thể triển khai dễ dàng ngay cả ở những vùng khó khăn nhất.

Trước khi bàn về vấn đề điều trị, chúng ta cần lược qua:

- Quá trình tạo hồng cầu.

- Các triệu chứng lâm sàng.

- Vấn đề dự phòng và điều trị.

Quá trình tạo hồng cầu

Khi nói đến thiếu máu, chủ yếu là nói đến thiếu hồng cầu, rất quan trọng cho việc phát triển và hoạt động của tế bào trong cơ thể. Một trong các chức năng quan trọng của hồng cầu là giữ được nồng độ của hemoglobine lưu thông trong cơ thể được ổn định để đưa oxy đến các tổ chức khác của cơ thể. Thiếu hồng cầu có thể do sự thành lập giảm, hoặc do sự phá hủy hồng cầu tăng lên. Ở đây, chúng ta sẽ đề cập đến việc giảm thành lập hồng cầu.

Chất sắt chủ yếu được lấy từ thức ăn hàng ngày, ngoài ra cơ thể còn sử dụng lại chất sắt dự trữ của cơ thể qua sự phá hủy của hồng cầu.

Sau khi ăn hoặc uống chất sắt vào cơ thể, nó được hấp thụ vào niêm mạc của tá tràng dưới dạng ferrous, sau đó được chuyển sang dạng ferric trong phân tử ferritin. Khi cơ thể cần chất sắt, ferritin giải phóng chất sắt vào trong huyết tương. Nếu cơ thể không cần sử dụng, 2-3 ngày sau, chất sắt cũng được đưa vào huyết tương để tới các tế bào tạo máu ở tủy xương.

Như vậy, chất sắt hiện diện trong cơ thể dưới hai dạng, dạng hoạt động và dạng dự trữ.

Dạng hoạt động của sắt nằm trong hemoglobin, myoglobin, và các men có chứa sắt. Các chất này có nhiều chức năng trọng yếu đối với cơ thể. Gần 85% chất sắt dạng hoạt động nằm trong hemoglobin của hồng cầu, giúp cơ thể chuyển tải oxy đến các cơ quan khác. Khoảng 14,5% nằm trong các sợi cơ, là một thành phần của myoglobin, giúp các sợi cơ có đủ oxy để hoạt động. Số 0,5% còn lại là một phần của các enzyme cần thiết cho các phản ứng oxy hóa hoặc phản ứng khử của cơ thể, thường gắn kết với một loại protein là transferrin. Một người lớn khỏe mạnh, bình thường có khoảng 37mg sắt dạng hoạt động trong mỗi kg cân nặng cơ thể.

Dạng dự trữ của sắt nằm trong ferritin và hemosiderin. Ferritin nằm trong nhu mô gan, trong cơ vân và trong các tế bào nội võng mô, nhất là ở lách và tủy xương. Transferrin cũng nằm trong các sợi cơ vân, và có thể ở trong các nhu mô các cơ quan khác. Lượng sắt dự trữ thay đổi tùy theo số sắt được hấp thu mỗi ngày. Một người lớn mỗi ngày có thể dự trữ được 1000mg sắt (nam giới) hoặc 300mg sắt (nữ giới). Điều này giải thích cho ta hiểu vì saou phụ nữ dễ bị thiếu máu hơn nam giới.

Lượng sắt cần thiết thay đổi tùy tình trạng của cơ thể, cần tiếp tục phát triển hay không, còn kinh nguyệt hay không, có thai hay không, có thiếu máu hay không.

Sự hấp thụ chất sắt của niêm mạc tá tràng từ các thức ăn cũng thay đổi theo các tình trạng trên. Người ta thấy rằng, chất sắt dưới dạng ferrous dễ được hấp thu hơn dạng hemoglobin trong thức ăn. Tỷ lệ hấp thu còn tùy thuộc vào liều lượng sử dụng. Smith và Pannaciulli thấy rằng, khi cho một người uống 1mg sulfat ferrous thì khoảng 0,3mg được hấp thu ở người bình thường, ở bệnh nhân thiếu máu - thiếu sắt thì hấp thu được 0,53mg; tuy nhiên, khi cho uống 100mg thì lượng sulfat ferrous hấp thu được là 12,6mg và 37,5mg ở hai đối tượng trên. Sự hấp thu sắt được tăng lên khi có đồng thời lượng calci cao và giảm xuống khi có nhiều chất phosphore trong thức ăn. Nếu tiêm chất sắt thì phải dùng một chất có khả năng kết dính với sắt như dextran kèm theo, nếu không có thể gây ngộ độc sắt.

Ở loài người, sắt chỉ được hấp thụ dưới dạng ferrous. Trong thức ăn, sắt thường ở dạng ferric, không tan trong nước, bị hòa tan trong dịch dạ dày có tính acid, bị acid ascorbic và các acid yếu khác khử oxy thành ferrous. Do đó, thường uống sinh tố C kèm theo thức ăn hoặc uống có chất sắt, nhất là đối với người bị thiếu máu - thiếu sắt vì thường kèm theo thiếu và giảm tiết dịch vị.

Cơ chế gây thiếu máu - thiếu sắt ở một số đối tượng đặc biệt

Thiếu máu - thiếu sắt ở trẻ con

Thiếu máu - thiếu sắt hoặc thiếu máu nhược sắc (hồng cầu nhạt màu hơn bình thường) ở trẻ con chủ yếu do sự tăng nhu cầu để tăng trưởng của cơ thể, số lượng hemoglobin cần thiết cũng tăng để đáp ứng với nhu cầu chung của khối lượng máu. Khối lượng sắt có trong cơ thể sơ sinh khi mới sinh không đủ cho sự phát triển của cơ thể của nó, nhất là ở trẻ sinh non tháng, hoặc trẻ sinh đôi. Hậu quả của việc thiếu hụt dự trữ sắt ở đây không biểu hiện trong 4 tháng đầu của cuộc đời, và cũng ít xuất hiện trong năm đầu tiên nếu như trẻ không quá thiếu chất sắt trong khẩu phần ăn mỗi ngày.

Ở trẻ lớn hơn, thiếu máu - thiếu sắt thường do sự đòi hỏi về hemoglobin của cơ thể tăng lên; khi khẩu phần ăn hàng ngày thiếu đạm, thiếu sắt thì tình trạng thiếu máu còn trầm trọng hơn.

Thiếu máu - thiếu sắt ở tuổi dậy thì

Chứng ợ chua (chlorosis) ở các cô thiếu nữ tuổi dậy thì là một biểu hiện của thiếu máu - thiếu sắt nhẹ trong giai đoạn cơ thể cần phát triển, cộng với nhu cầu cho sự phát triển các cơ quan sinh dục, nhất là việc bắt đầu có kinh nguyệt hằng tháng.

Thiếu máu - thiếu sắt ở người lớn

Ở nam giới, thiếu máu - thiếu sắt luôn luôn xảy ra sau một bệnh mãn tính hoặc sau hiện tượng mất máu ít kéo dài, thường là ở cơ quan tiêu hóa.

Ở nữ giới, sự cân bằng về chất sắt thường bấp bênh vì chế độ ăn thường thiếu sắt mà lại phải mất máu mỗi tháng do kinh nguyệt, có khi lại bị cường kinh, và còn phải nuôi thai.

Trong thai kỳ, do kiêng ăn hoặc do triệu chứng nghén, mất nhiều dịch vị, nên có thể làm giảm sự hấp thu của sắt, ảnh hưởng lên sự phát triển của thai nhi trong bụng mẹ. Điều trị chứng thiếu máu - thiếu sắt bằng cách cho phụ nữ mang thai lúc này sẽ giảm được rất nhiều tai biến cho thai nhi về sau, cũng như các tác động có hại của thiếu máu lên bà mẹ. Những phụ nữ sinh đẻ quá dày cũng thường bị thiếu máu - thiếu sắt.

Người ta tính được lượng sắt mất cho mỗi lần mang thai như sau:

	lượng sắt bị mất (mg)
Mất cho thai nhi	280
Mất cho cuống rốn và bánh nhau	90
Mất do chảy máu khi sinh con	150
Mất do tĩnh mạch trướng trong tiêu hóa	230
Máu mẹ tăng thêm	450
Tổng cộng	1200

Đối với phụ nữ đã quá tuổi sinh đẻ, do chế độ ăn không đúng cách, nhiều phụ nữ cũng bị thiếu máu nhẹ, tạo ra chứng mệt mỏi thường xuyên. Đôi khi triệu chứng lâm sàng rõ hơn, như gai lưỡi bị teo, khó nuốt, móng tay móng chân bị lõm, với nhiều vạch ngang. Nhiều tác giả chứng minh rằng, cho bệnh nhân uống sắt sẽ làm giảm ngay triệu chứng khó nuốt, tạo cảm giác dễ chịu, hết mệt mỏi trong vòng vài ngày. Sau đó, móng tay móng chân cũng phát triển lại bình thường. Xét nghiệm máu sẽ thấy hemoglobin trở về giá trị bình thường.

Cả những người bị thiếu máu do ký sinh trùng đường ruột cũng cải thiện được tình trạng sức khỏe khi uống sắt, vì họ mất máu trường diễn.