DINH DƯỠNG và TUỔI VỊ THÀNH NIÊN
Nguyễn Đình Nguyên
Dân gian ta dành cho những bạn ở tuổi ô mai hay tuổi cập kê hoặc khoa học hơn là tuổi vị thành niên những tên gọi như là “tuổi ăn tuổi ngủ” hay “tuổi ăn tham”. Thực thì oan cho người ta quá. Từ khi có ánh sáng của khoa học thực nghiệm, nhiều nghiên cứu trên quần thể lớn, người ta nhận thấy rằng chẳng qua đó là một giai đoạn nằm trong quy luật phát triển thể chất của con người mà thôi. Ở thời điểm khó khăn, thiếu ăn, trẻ em và trẻ vị thành niên bị nuôi dưỡng thiếu gây nên tình trạng suy dinh dưỡng. Khi kinh tế gia đình cải thiện, nhà có “của ăn của để” thì trẻ em và trẻ vị thành niên bị nuôi dưỡng quá mức lại gây ra tình trạng thừa nuôi dưỡng. Đó là hai thái cực của một vấn đề, nguyên nhân có thể là do sự lệch lạc giữa vấn đề nhận thức và thực hành. Mục đích của bài viết này là để giúp cho các bậc phụ huynh và các em ở tuổi vị thành niên hiểu rõ được vấn đề dinh dưỡng ở tuổi mới lớn, nhằm hỗ trợ cho các em có được một thể lực cân đối trong một cơ thể khoẻ kiện toàn.
“Mười bảy bẻ gãy sừng trâu”
Đối với một cơ thể con người từ khi sinh ra đời cho đến lúc trưởng thành, quá trình phát triển và hoàn thiện có thể chia làm hai loại: phát triển về lượng tức là thể lực và phát triển về phẩm chất tức là về tinh thần, trí tuệ. Nếu quá trình phát triển về tinh thần, trí tuệ diễn ra theo chiều hướng tăng dần đều thì quá trình phát triển về thể lực lại diễn ra theo chiều hướng tăng dần có những giai đoạn đột biến nhanh. Hai giai đoạn đột biến về phát triển thể chất đều diễn ra ở giai đoạn cơ thể chưa hoàn toàn trưởng thành đó là năm đầu tiên của cuộc đời và những năm trong giai đoạn dậy thì. Cùng với sự tăng trưởng “đột biến” về thể lực đó, thì giai đoạn dậy thì hay vị thành niên cũng là giai đoạn có những biến động về chất đó là về mặt tâm lý.
Cả sự tăng trưởng nhanh về thể lực lẫn biến động về tâm lý trong giai đoạn dậy thì của trẻ do một chất trong cơ thể, người ta gọi là nội tiết tố hay hóc-môn (hormone) điều khiển. Giữa cơ thể trẻ trai và gái thì các nội tiết tố cũng phải khác nhau để sao cho quá trình tăng trưởng và phát triển phải theo hai chiều hướng riêng, một thành nam thanh và một thành nữ tú.
Từ những đặc điểm trên đây, ta có thể rút ra được những hệ quả chính đối với cơ thể trẻ trong giai đoạn dậy thì:
- Cơ thể tăng trưởng nhanh về thể lực
- Sự tăng trưởng nhanh về thể lực khác nhau giữa trẻ trai và gái
- Cơ thể có những biến đổi về mặt tâm lý
Bất kỳ một tác động nào làm ảnh hưởng đến những đặc điểm này đều có thể gây ra những tình trạng bất cân đối hoặc bất thường về mặt phát triển và tăng trưởng cho trẻ em ở tuổi dậy thì.
Trong hoàn cảnh kinh tế khó khăn, trẻ bị thiếu cung cấp dinh dưỡng, cơ thể sẽ bị còi cọc về mặt thể chất. Từ xa xưa, ở Việt Nam ta hầu như tình trạng kinh tế chung cho cả nước là thiếu thốn, nên khái niệm về dinh dưỡng chỉ được biết đến có một chiều đó là suy dinh dưỡng mà được dịch từ tiếng Anh là malnutrition. Tuy nhiên, trong điều kiện thừa dinh dưỡng hoặc nuôi dưỡng lệch lạc, trẻ có thể bị thừa cân hoặc béo phì hoặc rối loạn về dinh dưỡng, tình trạng này cũng phải được coi là malnutrition. Do đó về mặt thuật ngữ, chúng ta nên thay đổi và hiểu vấn đề về hậu quả của việc nuôi dưỡng thiếu hoặc thừa là tình trạng biến loạn dinh dưỡng (malnutrition) thì mới đúng. Kể cả biến loạn dinh dưỡng thiếu hoặc thừa đều gây ra những biến đổi về mặt tâm lý có khi thành bệnh khó chữa. “Mười bảy bẻ gãy sừng trâu”, câu nói mà ông cha chúng ta dành cho giới vị thành niên quả hoàn chỉnh về mặt thể lực và tâm lý. Vị thành niên là lứa tuổi phát triển rực rỡ về mặt thể lực, chúng khoẻ đến mức có thể ví để bẻ gãy được cả sừng trâu, nhưng bên cạnh đó, những biến động và biến đổi về mặt tâm lý cũng làm cho chúng “ngông” đến mức bẻ cả sừng trâu!
Nhiều bậc phụ huynh nghĩ rằng con mình đến “tuổi ăn tuổi ngủ”, thà nhà nghèo đói thiếu thốn thì thôi, chứ có của thì để cho con nó ăn nó lớn. Quan niệm như vậy, nên thức ăn trong nhà lúc nào cũng dư dật, ê hề. Trẻ con tha hồ ăn. Từ một chỗ thiếu ăn, người ta đến chỗ dư ăn, dư ăn rồi thì béo phì. Tệ hại quá. Nhưng không hề chi, hàng loạt thức ăn chống béo, thức ăn hàm lượng chất béo thấp, thậm chí thức ăn không có chất béo nhưng vẫn đảm bảo nhu cầu năng lượng cho cơ thể luôn “tận tình phục vụ qúy khách”. Thì lại có thức ăn bổ dưỡng mới, khỏi lo nữa. Và con người ta đang ở vai trò chủ động với cơ thể của mình thì tự lúc nào không biết bị biến thành một thực thể bị động, bị điều khiển bởi những đại công ty thực phẩm khổng lồ với những chiến dịch quảng cáo bắt mắt. Biến loạn dinh dưỡng dạng khác đang xảy ra và sẽ xảy ra, nhưng người ta chưa lo, chưa sợ vì chưa biết và chưa thấy.
Trong cuộc sống của thời hiện đại, nền kinh tế đua nhau “trăm hoa đua nở”, khách hàng luôn trở thành mục tiêu săn đuổi của các nhà thương nghiệp, họ sẵn sàng luôn tìm mọi cách để đánh vào thị hiếu và sở thích của khách hàng. Các đội ngũ chuyên nghiệp đi thăm dò tâm lý khách hàng để luôn luôn có những mẫu mã mới đáp ứng đúng nhu cầu của “thượng đế” của mình. Một trong những thượng đế mà giới thương mại nhắm đến mà thành công nhất hiện nay là giới trẻ trong mọi lĩnh vực. Bởi một điều đơn giản, với tâm lý “khi ông trời con đã muốn là được”, cho nên chỉ cần làm hài lòng các “ông trời con” là đủ, hiệu ứng domino cứ thế mà diễn ra theo đúng kịch bản. Hôm nay, phim trường chiếu Đô-rê-mon, lập tức sau đó là mẫu mã đồ chơi Đô-rê-mon, thức ăn đóng gói có in nhãn Đô-rê-mon, không ngần ngại kèm theo nhưng câu đại loại như “để khoẻ như Đô-rê-mon”, “để thông minh như Đô-rê-mon”; hoặc giả như thức ăn gắn liền với những tên tuổi nổi tiếng đang được mọi người ái mộ trong ngành điện ảnh, thể thao vân vân. Người không hiểu thì không nói, có người hiểu đó chỉ là những quảng cáo vớ vẩn để…moi tiền. Nhưng khổ nỗi “ông trời con” của mình cứ mè nheo vật nài, thôi thì chiều các ông một tí cho yên thân, thế là chúng ta lại rơi vào đúng cái bẫy đã được giăng. Tiền mất thì cũng chẳng đáng bao nhiêu, con mình ăn chứ ai ăn! Thế nhưng cái mất là chúng ta đã đánh mất một thái độ đúng về cách nuôi dưỡng, mà nó ảnh hưởng rất lớn đến hành vi ăn uống của trẻ sau này khi đến tuổi tự lập.
Để giải quyết vấn đề này, chúng ta cần phải quay trở lại câu chuyện căn bản và đơn giản nhất. Lấy một minh hoạ thật nôm na cho dễ hiểu. Cơ thể con người trưởng thành là một căn nhà được hoàn thiện. Trẻ em tới tuổi đó là giai đoạn chuẩn bị rất dài từ khi mua đất đến khâu chuẩn bị vật liệu cho đến xây dựng và hoàn thiện. Một căn nhà đẹp phải hội đủ các yếu tố: chất lượng tốt, mẫu mã đẹp, nội thất và phối cảnh hài hoà. Như vậy chúng ta thấy rằng, muốn xây nhà cần phải có vật liệu, vật liệu nhiều thì xây nhà to, vật liệu tốt thì chất lượng nhà tốt. Nhưng ta cần hiểu rằng, mảnh đẩt nhỏ mà cái nhà xây to quá thì sẽ bất cân đối, trang trí nội thất rườm rà quá nhà sẽ mất thẩm mỹ, phối cảnh không hài hoà thì cái nhà sẽ trở thành lạc lõng và trơ trọi. Như vậy ĐÚNG, ĐỦ, CÂN ĐỐI và HÀI HOÀ là những điều cần thiết cho một cơ thể trẻ phát triển đến trưởng thành trở nên khoẻ mạnh và cân đối. Và vì thế, trước khi quyết định “đầu tư” về dinh dưỡng cho gia đình và con cái của mình, câu hỏi đặt ra cho mỗi bà mẹ phải luôn là có đúng đó là thức ăn cần thiết hay không? Bao nhiêu là đủ?
Cho nên để tóm tắt phần này ở đây, chúng tôi muốn nhắc nhở đến quý vị phụ huynh cần phải có thái độ đúng đắn đi đôi với hành vi đúng đắn trong phương thức nuôi dưỡng trẻ em. Trẻ em luôn lấy cha mẹ mình làm tấm gương để noi theo. Do đó từ khi còn trẻ, chúng ta cần phải có thái độ và phương thức thực hành đúng, trẻ em sẽ bắt chước và lớn lên các em với một hành trang là thái độ đúng đắn thì quý vị sẽ yên tâm với các con của mình về hành vi ăn uống của chúng khi chúng bước sang tuổi tự lập. Vấn đề dinh dưỡng là cần phải ĐÚNG, ĐỦ, CÂN ĐỐI và HÀI HOÀ. Nhưng như thế nào là ĐÚNG, ĐỦ, CÂN ĐỐI và HÀI HOÀ, cũng là vấn đề rất nan giải, chúng tôi sẽ đề cập đến trong phần sau.
Hết phần 1
NDN
Bài có gửi đăng ở tạp chí Khoa học Đời sống, VIỆT NAM
(Còn tiếp) Phần 2
Dinh dưỡng với trẻ Vị thành niên-một khía cạnh lôi thôi!
