Cúm H1N1 và những điều cần biết
Nguyễn Đình Nguyên
Chỉ trong vòng mấy tuần lễ, một đợt diễn biến cúm ở người do vi-rút gây bệnh ở heo, (gọi tắt là cúm H1N1 theo quy định của Tổ Chức Y Tế Thế Giới) khá bất thường và phức tạp xuất hiện ở Mê-hi-cô, sau đó lan sang một số nước khác mà đường lây truyền ngoài trực tiếp giữa heo sang người còn được cho là giữa người với người.
Cúm bất thường vì mùa cúm thường xảy ra vào mùa đông-xuân, nhưng hiện nay ở trung-bắc Mỹ đang chuẩn bị vào hè. Tính phức tạp ở chỗ, với vi-rút cúm H1N1, nếu biểu hiện ở người thì thường nhẹ, nhưng theo con số báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ở Mê-hi-cô đã có đến 7 người tử vong trong tổng số 26 người mắc được xác định chắc chắn là do cúm H1N1. Cho đến nay trên toàn cầu đã công bố 106 trường hợp được xác định chắc chắn và trên 7 nước. Trong khi đó con số do Bộ Y tế Mê-hi-cô đưa ra số tử vong do cúm được xác định và cả nghi ngờ do cúm H1N1 là 152 trường hợp cho đến thời điểm 28/4. Ngoài ra, phân lập vi-rút cho thấy ở trên các bệnh nhân bị nhiễm và mắc bệnh thì thấy mặc dù phân nhóm chính là vi-rút cúm H1N1 dòng H1N1, nhưng cấu trúc của nó rất khác với các chủng H1N1 từng gặp ở người và cả heo từ trước đến nay.
Một trong những cơ chế phòng vệ của người là khả năng nhận dạng vi-rút và tạo sẵn kháng thể trong người, để khi con vi-rút này tấn công lại lần sau thì có thể chống trả dễ dàng, nên dù có nhiễm cũng không biểu hiện hoặc chỉ bị nhẹ rồi khỏi. Tuy nhiên, vi-rút cúm A có đặc điểm là cấu trúc kháng nguyên bề mặt của nó không ổn định, và có nhiều yếu tố tác động có thể làm nó biến đổi một cách dễ dàng.
Do đó, với một loại vi-rút mới bị biến hình như vậy và có thể gây bệnh thì chủ thể nhiễm bệnh-có thể là người hay vật đều không có khả năng phòng vệ tức thời vì cơ thể chưa kịp sản xuất kháng thể cho loại v-rút mới này. Nếu độc tố vi-rút mới này đủ mạnh thì khả năng tử vong cao. Cộng thêm, nếu loại vi-rút mới đó có khả năng lây lan nhanh và mạnh giữa người với người mà không khu trú được thì nguy cơ của một đại dịch toàn cầu có thể xảy ra.
Đặc điểm của vi-rút cúm H1N1 và khả năng gây đại dịch
Đối với loài heo, bằng chứng khoa học cho thấy nó có thể một lúc cảm nhiễm không chỉ vi-rút cúm của heo (vi rút A) không thôi mà nó còn nhiễm hỗn hợp cả vi-rút cúm của loài chim và cả vi-rút cúm ở người. Khi đó, cơ thể heo không khác nào là một cái máy trộn, làm kết hợp giữa ba vi rút ở ba chủng loại khác nhau heo-chim-người và có thể sản sinh ra một dòng vi rút cúm H1N1 mới. Vi rút mới này lại có thể lây trực tiếp đến người. Chính vì thế, mà WHO và các chuyên gia trên thế giới tỏ ý quan ngại đợt dịch cúm ở người do vi-rút cúm H1N1 gây ra hiện nay.
Việc lây truyền trực tiếp vi-rút của heo, từ heo sang người và gây bệnh ở người, hay còn gọi là tình trạng vượt rào cản chủng loại, thì đã rõ. Ngoài ra, xét nghiệm cũng đã tìm thấy sự hiện diện cùng một chủng loại vi-rút mới giống nhau ở các bệnh nhân, mà họ chưa từng có tiền sử tiếp xúc với heo hoặc sống gần vùng heo bị bệnh, làm cho giới khoa học quan ngại đến một sự lây truyền trực tiếp giữa người và người với nhau. Tuy nhiên, hiện nay mức độ lây truyền đó nếu có thì vẫn còn trong tình trạng giới hạn chứ chưa lan rộng.
Thế nhưng độc tính của vi-rút mới này khá mạnh, so ra còn mạnh hơn cả độc tính của H5N1 (cúm gia cầm) nếu nhìn vào con số tử vong ở Mê-hi-cô. Một quan ngại khác, một số kết quả thí nghiệm còn cho thấy dòng vi-rút cúm H1N1 mới này lại đề kháng với loại kháng sinh chống vi-rút được cho là hữu hiệu nhất hiện nay- oseltamivir (hai biệt dược trên thị trường là tamiflu và relenza).
Tông hợp các yếu tố đó của vi-rút cúm H1N1 và đợt cúm do chủng loại có khả năng biến thể này đang gây ra đợt dịch hiện nay mà WHO đã ra cảnh báo mức độ dịch cấp 4, tức là một đợt dịch cúm đã hội đủ các điều kiện để có thể gây ra thành dịch và tiến tới nguy cơ đại dịch toàn cầu: vi-rút mới, vượt rào cản chủng loại, từ heo sang người, độc tố mạnh và có khả năng lây giữa người và người với nhau.
Phòng ngừa
Vậy chúng ta có thể làm gì và cần phải làm gì trước đợt bệnh dịch mới này để ngăn ngừa và phòng chống? Theo phương thức ngăn ngừa căn bản dịch tễ học là chúng ta cần phải cắt đứt đường lây truyền trong chu trình giữa heo-virut-người-người.
Phòng ngừa cộng đồng
Chúng ta không có khả năng kiểm soát được vi-rút, cũng không thể giết heo, bởi vì rất nhiều con heo mang vi-rút mà không mắc bệnh, và chúng ta không biết nguồn này ở đâu, điều này cũng giống như cúm gia cầm H5N1.
Do đó chỉ có một khâu bảo vệ thụ động và khu trú, tức là cách ly những khu vực được xác nhận là heo có bệnh cúm để giảm thiểu nguy cơ lây trực tiếp từ heo sang người. Ngoài ra còn có nguy cơ lây giữa người với người nên cần khu trú những người có biểu hiện như cúm vừa mới từ vùng dịch đến hoặc trở về thông qua kiểm soát cửa khẩu.
Vi rút cúm là loại lây lan qua đường hô hấp trên, cụ thể là đường mũi, miệng, nên giảm bởt tình trạng tập trung tụ tập nơi đông người, và hạn chế đến mức tối đa.
Đối với những người đã xác định khả nghi cần phải cách ly, và tránh tiếp xúc với họ. Theo dõi và điều trị bệnh nhân theo phác đồ. Bệnh nhân cần cho đeo khẩu trang để bớt phóng thích nguồn vi rút ra ngoài. Khẩu trang thích hợp nhất là loại N95, tuy nhiên một loại khẩu trang y tế thông thường cũng chấp nhận được, bởi vì ngay cả khẩu trang N95 thì kích thước của các khe hở mà chúng ta không nhìn thấy đó cũng vẫn lớn hơn nhiều so với kích thước con vi-rút AH1N1.
Phòng ngừa ở mức độ cá nhân
Phòng ngừa chủ động tốt nhất cho cá thể là tiêm phòng cúm. Tuy nhiên đối với loại virut cúm H1N1 mới này chúng ta chưa có vaccine đặc hiệu. Dù sao một loại vaccine cúm A thông thường cũng có thể giúp cơ thể tạo kháng thể đối với dòng cúm A. Vaccine cũng chỉ nên dùng vào đầu vụ dịch mới có hiệu quả, tức là cần phải tiêm sớm ít nhất 3 tháng thì cơ thể mới có thể tạo kháng thể chống vi-rút. Người trên 60 tuổi nên tiêm vaccine.
Cho nên phương thức phòng ngừa tốt nhất cho cá nhân hiện nay là thực hành lối sống vệ sinh, rửa tay sạch sẽ, tránh thói quen dùng tay ngoáy mũi, vuốt mặt. Ăn uống hợp vệ sinh, giàu chất bổ dưỡng để nâng cao sức đề kháng của cơ thể, tránh thức khuya, sinh hoạt quá độ làm giảm sức đề kháng của cơ thể. Tránh tụ tập nơi đông người. Nên hạn chế đi đến vùng đã được cảnh báo có dịch, tránh bệnh nhân mắc bệnh ít nhất 1m, và cần phải mang khẩu trang khi chăm sóc bệnh nhân. Tuy nhiên, việc mang khẩu trang thường ngày không cho thấy có tác dụng gì hơn là không mang trong việc bảo vệ khỏi bị nhiễm.
Mặc dù vi-rút cúm có nguồn gốc từ heo, nhưng thịt heo không hề có khả năng lây bệnh. Vì vi-rút cúm H1N1 chỉ sinh sống trong con heo còn sống, và vi-rút cúm rất nhạy cảm, dễ chết khi ra môi trường ngoài, và bị bất hoạt ở 56 độ C, và chết ở 70 độ C. Thịt heo đã mổ cũng không có chứa vi-rút.
Thuốc điều trị
Cúm A nói chung và cúm H1N1 nỏi riêng là loại không có thuốc điều trị đặc hiệu, mà cơ thể con người tự đề kháng đến khi bệnh tự khỏi. Thực tế, cúm H1N1 là một loại cúm vừa vầ nhẹ, ít gây ra bệnh cảnh nặng, trừ trường hợp vi rút biến thể có độc lực mạnh.
Tuy nhiên, hiện nay trên thị trường vẫn có các thuốc kháng vi-rút được chia làm hai loại, một loại ức chế men và một loại ức chế sự tăng sinh của vi-rút trong cơ thể bệnh. Nhưng các loại thuốc chỉ có tác dụng trong vòng 48 giờ sau khi nhiễm. Trong khi đó thời gian này bệnh nhân gần như không có triệu chứng gì nên không xác định được. Dùng thuốc sau đó gần như không có tác dụng. Thế nhưng mà thuốc cũng không có tác dụng diệt được vi-rút mà cho tới nay các loại thuốc này chỉ cho thấy có khả năng rút ngắn ngày bị bệnh hơn là làm giảm bớt độ nguy kịch của triệu chứng. Cho nên không nên quá phụ thuộc vào các loại thuốc này.
Mức độ nguy hiểm của bệnh cúm tuỳ thuốc vào khả năng đề kháng của cơ thể và biến chứng do cúm gây ra. Do đó điều trị triệu chứng, nâng cao thể trạng, ngăn ngừa và điều trị biến chứng là điều trị chính cho các bệnh nhân bị cúm nặng.
Cúm nhóm A nói chung, cúm H1N1 nói riêng vốn dĩ không xa lạ gì với chung ta đã hàng thế kỷ qua. Tuy hiểu biết về cấu trúc và sinh học của chúng rất rõ, nhưng hầu như khoa học không có phương thức đặc trị cũng như phòng ngừa triệt để. Chu kỳ nào và tại sao cúm thay đổi hàng năm thành dịch lẻ tẻ hay lớn, nặng hay nhẹ gần như chưa biết được. Nhưng không vì thế mà chúng ta phải lo lắng, vì mọi biện pháp chúng ta có thể làm được đều nằm trong phương thức giữ vệ sinh phòng bệnh cá nhân, và theo dõi thông tin từ các cơ quan y tế có thẩm quyền để thực hiện đúng chiến dịch phòng ngừa bệnh.
Nguyễn Đình Nguyên
