Y HỌC CỔ TRUYỀN VÀ GIÂC NGỦ

GS. HOÀNG BẢO CHÂU

Ngủ là một trạng thái sinh lý thể hiện bằng sự nghỉ của các hoạt động và sự mất hoàn toàn hoặc gần hoàn toàn các khả năng liên lạc với bên ngoài, song chúng được phục hồi vì được bồi bổ tốt và trở nên khỏe khoắn hơn. Ngủ là một quá trình từ ngủ nông vào ngủ sâu và ngược lại, từ ngủ sâu sang ngủ nông, nó được lặp đi lặp lại nhiều lần trong thời gian ngủ. Thời gian ngủ trong một ngày ở trẻ ở già không giống nhau. Càng nhỏ tuổi ngủ càng nhiều, càng lớn tuổi ngủ càng ít, trung bình 7-8 giờ trong một ngày. Trong ngủ sâu cơ thể tiết ra hóc môn sinh trưởng. Trong giấc ngủ nói chung, tiết ra hóc môn lu-tê-in, tăng tiết prô-lắc-tin. Từ ngủ nông vào ngủ sâu, nhịp thở, lượng thông khí giảm, huyết áp nhịp tim giảm, các cơ được thả lỏng. Từ ngủ sâu sang ngủ nông, nhịp thở lượng khí lưu thông huyết áp nhịp tim thay đổi, và hay nằm mộng. Ở người có tuổi, có thể không còn giấc ngủ sâu.

Y học cổ truyền cho rằng, ngủ là giai đoạn cơ thể được bồi bổ âm tinh theo với hoạt động âm dương trong một ngày đêm. Đó là đến giữa trưa (chính ngọ) thì dương cực và sinh ra âm, từ trưa đến chiều âm tăng dần dương giảm dần đến 18 giờ (mặt trời lặn) thì dương tận, từ đó đến giữa giờ tí (24 giờ) âm tăng dần đến mức cực đại rồi bắt đầu sinh ra dương, từ giữa đêm đến sáng dương tăng dần, âm giảm dần, đến 6 giờ sáng (mặt trời mọc) thì âm tận, từ 6 giờ sáng đến 12 giờ trưa thì dương tăng dần đến mức cực đại thì sinh ra âm và cứ thế tiếp tục. Ban đêm khi ngủ âm tinh được bồi bổ đầy đủ thì có sức sinh dương, để đến sáng dậy dương khí đủ tinh thần sảng khoái, người khỏe khoắn và ban ngày làm việc tốt (đó là giấc ngủ có chất lượng tốt). Nếu âm tinh, không được bồi bổ đầy đủ hoặc dương bị tiêu hao quá mức (do lạnh) khi tỉnh dậy dễ cảm thấy uể oải, mệt mỏi, tinh thần không sảng khoái (đó là giấc ngủ có chất lượng không tốt).

Để có giấc ngủ có chất lượng tốt, y học cổ truyền khuyên làm như sau:

1. Chọn hướng đầu nằm thích hợp

Có nhiều ý kiến khác nhau như: mỗi mùa nằm đầu theo hướng (xuân hướng đông, hạ nam, thu tây, đông bắc), hoặc xuân hạ hướng đông, thu đông hướng tây; song phần lớn cho rằng nên nằm đầu theo hướng đông (vì phương đông tạo ra sinh khí bồi bổ cho ta tốt, mặt khác có một hướng giường ổn định không phải kê lại giường theo mùa) và đều cho rằng không nên nằm đầu hướng bắc (vì phương bắc là âm ở trong âm, nằm đầu hướng bắc dễ bị khí âm làm tổn thương khí dương của cơ thể). Bệnh viện Vũ Hán phát hiện người già bị lấp mạch não nằm giường đầu hướng bắc có tỷ lệ mắc cao hơn người không nằm hướng này.

2. Chọn tư thế nằm

Nằm nghiêng tốt hơn nằm ngửa, nằm nghiêng bên phải tốt hơn bên trái, vì nó không gây nên trạng thái ứ trệ ở tì, nên giúp tiêu hóa tốt hơn, người có tuổi tâm khí đã yếu, nằm nghiêng bên trái dễ làm cho vận hành của tâm khí bị trở ngại. Nằm ngửa, tay thường để ở ngực dễ nằm mộng, và dễ ngáy to. Tuy nhiên, nếu quen nằm ngửa, cụ bà chịu được thì vẫn cứ nằm ngửa.

3. Thời gian ngủ nên theo nhịp ngày đêm

Để âm dương được bồi bổ theo quy luật âm, dương. Sách ghi như sau: mùa xuân mùa hạ ngủ muộn dậy sớm (mặt trời lặn muộn, mọc sớm); mùa thu, ngủ sớm dậy sớm (mặt trời lặn sớm, mọc sớm); mùa đông ngủ sớm dậy muộn (mặt trời lặn sớm, mọc muộn). Nên tránh thức quá 12 giờ đêm, vì như vậy âm không được bồi bổ, dương bị tiêu hao quá mức.

4. Trong thời gian ngủ, tốt nhất là

- Phòng ngủ yên tĩnh, "không nói to, gọi to".

- Tắt đèn, mắt không hướng ra ngoài trời để thần có điều kiện tàng ở tâm (ngủ tốt).

- "Không nên quạt khi ngủ". Nên thấy nóng thì phe phảy quạt cho dễ ngủ, ngủ rồi thôi quạt; ngủ đêm cần đắp chăn, mùa ấm nóng đắp bụng ngực bằng chăn đơn, mùa đông lạnh đắp cả người bằng chăn bông (có thể chùm chăn xong nên để hở đầu); không nằm cạnh cửa sổ mở hoặc chỗ có gió lùa (vì có thể bị trúng gió - trúng phong, hoặc cảm phong); nếu phải nằm ngoài trời thì nhất thiết phải đủ ấm, chùm kín đầu (để sương lạnh gió không thấm vào người). Hải Thượng Lãn Ông khuyên: "Nằm nơi mát lạnh nên kiêng, mặc dù tiết nóng chớ nên cởi trần, khi ngủ ngực bụng chùm chăn". Làm được như vậy thì khí âm hàn của đêm ít có khả năng làm tổn thương khí dương (làm mất nhiều nhiệt lượng) của cơ thể, đảm bảo giấc ngủ có chất lượng tốt.

5. Khi ngủ dậy

Cần vận động chân tay ngay khi còn ở trên giường vì buổi ban mai là lúc khí sinh, vận động chân tay là các khí dinh vệ lưu thông tốt. Ở người có tuổi, càng nên chú ý đến điều này.