MŨI CÓ NHIỆM VỤ GÌ?

GS - TRẨN PHƯƠNG HẠNH

            Câu hỏi trên có vẻ ngây ngô đơn giản quá nhỉ. Nhưng nếu suy nghĩ kỹ, bạn sẽ thấy trả lời đầy đủ cho câu hỏi đó thật quả không dễ dàng.

            Con người thở hít không khí qua mũi, nhưng đôi khi cũng qua cả miệng nữa, tuy đó chỉ là trường hợp đặc biệt, thí dụ khi ta cảm cúm, mũi bị ngạt. Mũi có nhiều nhiệm vụ khác nhau, vì vậy cấu trúc rất phức tạp. Mũi bao gồm 14 xương và trên toàn bộ về mặt trong của mũi lại có những lông tơ nhỏ xíu, có nhiệm vụ đẩy ra hoặc lưu giữ bụi và các chất bẩn hít thở vào. Ở đó cũng có rất nhiều tuyến nhầy, có tới 150 tuyến trên một diện tích nhỏ một cm². Các tuyến tiết dịch làm cho niêm mạc mũi luôn ẩm ướt. Hệ thống vi mạch cũng phong phú để sưởi ấm niêm mạc mũi. Như vậy, ở mũi có nhiều hàng rào và để ngăn cản bụi và vi khuẩn khỏi xâm nhập cơ thể: lông tơ đẩy bụi ra, dịch nhầy giữ chúng lại. Mũi hoạt động để đảm bảo cho không khí thở hít vào luôn trong sạch. Dịch nhầy tiết ra còn có vai trò tích cực chủ động vì chứa nhiều chất diệt vi khuẩn. Hơn nữa, ở niêm mạc còn có những mạch máu, mạch limphô, vì thế các tế bào máu, như bạch cầu dễ dàng thấm vào niêm mạc mũi để hoạt động chống lại vi khuẩn.

            Để xác định vai trò của niêm mạc mũi, các nhà khoa học đã làm thử nghiệm: đặt một con thỏ trong lồng kín chứa không khí lẫn vi khuẩn. Bình thường, thỏ thở bằng mũi nên mặc dù trong lồng kín chứa không khí lẫn vi khuẩn, thỏ vẫn không bị bệnh. Trong một lồng úp thứ hai, cũng chứa không khí lẫn vi khuẩn như trên, nhưng con thỏ thứ hai có mang một ống thủy tinh ở mũi và như vậy thỏ không thở hít qua niêm mạc mũi mà qua ống thủy tinh dẫn khí. Chỉ một thời gian ngắn, con thỏ thứ hai này ốm rồi chết vì bệnh viêm phổi. Như thế đủ biết vai trò của niêm mạc mũi quan trọng đến mức nào.

            Tuy nhiên, nhiều khi bụi và vi khuẩn vượt qua mũi để vào sâu hơn nữa, nhưng cơ thể người lại có nhiều biện pháp chống đỡ khác. Như vậy, chức năng quan trọng đầu tiên của mũi là bảo vệ cơ thể chống lại mọi vật lạ xâm nhập từ môi trường bên ngoài (bụi bặm, vi khuẩn...).

            Niêm mạc mũi có một mạng lưới vi mạch rất phong phú, trong đó máu luôn chảy không ngừng; nhờ vậy, niêm mạc mũi luôn được sưởi ấm. Ngay cả trong những ngày thật giá rét, không khí lạnh đi qua đường dẫn khí đều được sưởi ấm trước khi vào phổi. Đó là nhiệm vụ thứ hai của mũi.

            Nhiệm vụ thứ ba của mũi là làm ẩm ướt không khí hít thở vào: tuyến niêm mạc mũi tiết ra chất dịch dễ bay hơi, bốc lên thành những hạt nước nhỏ li ti lơ lửng trên niêm mạc.

            Đường hô hấp được phủ một lớp tế bào có lông rung chuyển, gọi là thượng mô lông. Thực chất đó là lớp tế bào có phần bề mặt bào tương nhô ra thụt vào mảnh mỏng như sợi lông, sợi tóc. Các lông đó uốn lượn, nhịp nhàng như từng đợt sóng nhấp nhô trên biển, với nhịp điệu 40.000 lần trong một giờ, theo một chiều hướng nhất định: từ phía trong ra ngoài. Các đợt sóng nhấp nhô đó đẩy ra khỏi hệ thống hô hấp mọi vật lạ (bụi, vi khuẩn). Giả thử lớp thượng mô đó ngưng hoạt động nhịp nhàng không đẩy ra ngoài bụi bẩn thì suốt cả đời người, sẽ có tới 5 Kg bụi chứa đầy phổi.

            Những đám mô limphô họp thành amiđan ở vùng họng có nhiệm vụ làm ẩm ướt không khí và bảo vệ đường khí quản. Khi viêm họng, amiđan sưng to, trẻ nhỏ không thở qua mũi nữa mà thường há to mồm để thở làm cho nhiễm khuẩn có thể tăng lên. Nếu để viêm amiđan kéo dài, sẽ ảnh hưởng đến sức khỏe trẻ nhỏ: chậm lớn, người gầy xanh, học hành giảm sút. Chỉ cần đến thầy thuốc chữa trị hoặc cắt amiđan là các triệu chứng bệnh sẽ hết.

            Nhiệm vụ thứ tư của mũi là có tác động gây co giãn đường ống thông khí: chắc chắn những lúc ở nơi công viên mát mẻ, hoặc ở giữa cánh đồng quê thoáng khí, hoặc bên bờ biển lộng gió, bạn cảm thấy thở hít nhẹ nhàng, trong người khoan khoái. Vì sao vậy? Đó là vì niêm mạc mũi rất giàu vi mạch nên có thể dễ dàng co giãn, thay đổi kích thước. Khi các mạch máu co thì niêm mạc mũi cũng thấp hẹp lại, đường ống dẫn khí được mở rộng hơn, không khí trong sạch dễ dàng tràn đầy hai phổi, cung cấp nhiều oxygen cho cơ thể. Ngược lại, khi mạch máu giãn nở, niêm mạc mũi cũng căng phồng to, làm cho đường ống dẫn khí bị hẹp khít và con người cảm thấy khó thở. Điều đó xảy ra khi bạn ở trong căn buồng kín hoặc nơi có nhiều bụi bẩn. Như vậy nhiệm vụ thứ tư của niêm mạc mũi là tác động gây co giãn các đường dẫn khí, tạo điều kiện cho hô hấp được dễ dàng hoặc làm giảm bớt hô hấp để bảo vệ cơ thể khỏi bị nhiễm độc.

            Tất cả những hiện tượng đó đều có liên quan đến hệ thần kinh trung ương. Giả thử đem đặt một lọ dung dịch amoniac ở trước mũi: kích thích từ niêm mạc tới hệ thần kinh trung ương báo hiệu có mối đe dọa nguy hiểm cho phổi. Từ đại não, kích thích truyền đến các tạng và cơ. Niêm mạc mũi căng phồng, đường dẫn khí thu hẹp nhỏ, có khi đóng kín hẳn, phổi cũng tạm ngưng hoạt động, cơ hoành nâng cao làm hẹp nhỏ buồng ngực, tim đập chậm: tất cả đều nhằm mục đích bảo vệ cơ thể.

            Trái lại, không khí trong lành tác động lên nơi đầu tận thần kinh ở niêm mạc mũi. Kích thích cũng được hình thành như thế, nhưng có tác động trái ngược làm niêm mạc mũi co lại, đường dẫn khí nở rộng, cơ hoành hạ thấp, buồng ngực giãn nở, tim đập nhanh hơn: tất cả các tạng đều mở rộng như để đón nhận luồng không khí trong lành, giàu oxygen vào cơ thể. Như vậy, không khí đi qua mũi đã tác động lên những đầu tận thần kinh hiện diện ở khắp nơi trên niêm mạc mũi. Những kích thích thần kinh ấy không chỉ ảnh hưởng đến đường hô hấp mà còn đến hoạt động của nhiều bộ phận khác: nhịp tim thay đổi, áp lực máu tăng v.v...

            Hẳn bây giờ bạn đã công nhận việc thở hít bằng mũi là điều rất quan trọng và cần thiết cho sức khỏe. Mũi lại còn có nhiệm vụ ngửi nữa, vì thế nên có cấu trúc đặc biệt. Vách mũi phân chia khoang mũi thành hai ngăn: phải và trái. Vách ngăn không là một mặt phẳng. Ở nhiều người, vách có một độ cong tự nhiên lệch sang phải. Vì vậy, phần nửa trái của mũi có mức độ khứu giác nhạy cản hơn phần nửa phải. Không khí hít vào đi thẳng xuống tiếp xúc với đầu tận dây thần kinh ngửi.

            Ở người, khứu giác rất phát triển. Thí dụ trong 50cm³ khối không khí dù chỉ chứa 0,000.000.000.025g (bảy số không) vanilin, con người vẫn có thể ngửi thấy mùi thơm đó. Con người còn có thể ngửi được một số chất khác với nồng độ 10 - 100 lần ít hơn nồng độ trên. Ở loài chó và một số động vật hoang dại, khứu giác còn phát triển tinh tế hơn ở người. Vì vậy thường dùng chó để săn thú hoặc tìm dấu vết tội phạm trong nhiều vụ án hình sự.

            Bây giờ, hẳn bạn đã có thể trả lời đầy đủ câu hỏi: Mũi có nhiệm vụ gì?