NHỮNG BỆNH... VÔ DUYÊN!
BS. ĐỖ HỒNG NGỌC
Tuy già không phải là một
bệnh nhưng già thì thường có bệnh. Bệnh thì có bệnh nặng, bệnh nhẹ, bệnh có
duyên và bệnh... vô duyên. Ai cũng biết thầy thuốc là người được học hành
cẩn thận để giúp ta chữa trị bệnh tật, vậy mà thầy thuốc cũng có thể gây
bệnh cho ta, dù là ngoài ý muốn, cái đó gọi là bệnh do thầy thuốc gây ra
(iatrogenic) mà theo GS. Phạm Khuê, một chuyên gia về Lão khoa, Chủ tịch Hội
người cao tuổi Việt Nam thì có đến hơn một phần tư các bệnh ở người già là
do thầy thuốc gây ra! (Bệnh học tuổi già, Phạm Khuê, NXB Y Học, 1998,
trang 364). Những bệnh... vô duyên còn có thể do chính bản thân mình, người
thân trong gia đình, bạn bè, hàng xóm, hoặc các nhân viên tâm lý xã hội gây
ra nữa! Bà cô của một bác sĩ bạn tôi trên 80 tuổi kêu lúc nào trong người
cũng nóng bức, miệng khô nên đã mua rễ tranh, mía lau, mã đề ngoài chợ về
nấu "nước mát" uống. Mát đâu không thấy, thấy đi tiểu liên tục gây thêm tình
trạng mất nước trong cơ thể, lại thấy nóng bức, thấy khô miệng, lại uống
thêm "nước mát"! Thì ra "rễ tranh, mía lau, mã đề" là những loại thuốc lợi
tiểu (diuretics). Một ông bác gầy còm nghe hàng xóm bày vẽ có loại tễ mập,
bèn mua uống mấy cây. Mập thiệt! Nhưng người béo bệu, cơ thể bạc nhược! Thì
ra, thuốc tễ đó chỉ là bột mì trộn với mật ong và Corticoil, một thứ thuốc
uống vào lâu ngày gây hội chứng Cushing, ứ nước, làm mập bệu và gây ra vô số
những tác dụng tai hại khác như giảm sức đề kháng, mọc lông, loãng xương,
loét bao tử, cao huyết áp... Ta cũng biết thuốc chữa đau khớp có thể gây
loét dạ dày; thuốc điều trị cao huyết áp có thể gây hạ huyết áp đột ngột;
thuốc trị tiểu đường làm hạ đường huyết; thuốc uống cho đỡ bị đái són ở
người già thì gây khô miệng, đỏ da, mờ mắt, chóng mặt...
Một đặc điểm sinh học của
người cao tuổi là khả năng thích ứng dần kém đi. Hấp thu thuốc đã chậm mà
đào thải cũng chậm. Tác dụng phụ của thuốc lại thiên hình vạn trạng, tùy
từng người, từng lúc, có thuốc người này dùng thì tốt mà bày cho người khác
không xong, uống vào bị phản ứng ngay. Cho nên dùng thuốc ở người già phải
dò dẫm trên từng trường hợp, giảm liều, giảm lượng, đắn đo tính toán trước
sau, nào bệnh trước mắt, nào bệnh tiềm tàng; thuốc chữa được bệnh này nhưng
có gây ra bệnh khác không, có làm bộc phát một bệnh cũ nào đó không, người
bệnh ăn uống ra sao, tiêu tiểu ra sao và trạng thái tâm thần ra sao? Người
cao tuổi cũng thường hay tự ý gia giảm thuốc, tin lời bày vẽ, ai mách gì
cũng nghe, gây tương tác thuốc lung tung rất dễ sinh ra nhiều bệnh... vô
duyên đáng tiếc.
Ngày càng có nhiều máy
móc xét nghiệm và một số người cao tuổi cũng thường muốn được xét nghiệm này
nọ. Báo Paris match của Pháp có đăng trường hợp một bà già bị rối
loạn tiêu hóa đến khám ở một bác sĩ. Bác sĩ thấy không có gì nặng nhưng cũng
gởi cụ làm thêm vài xét nghiệm cho chắc. Sau đó, bà cụ được tiếp tục làm
thêm hàng loạt các xét nghiệm khác ngày càng phức tạp hơn vì xét nghiệm đơn
giản không tìm ra bệnh: Siêu âm, nội soi, sinh thiết, chụp cắt lớp, chụp cản
quang mạc treo... Sau hơn một tháng chuyển từ trung tâm này đến bệnh viện
kia, nằm đợi trên những băng ca lạnh lẽo, đẩy từ hành lang này sang hành
lang khác, tiếp xúc với những người mang khẩu trang chỉ chừa đôi mắt lạnh
lùng, bà cụ rơi vào tình trạng khủng hoảng tâm lý trầm trọng và tiêu tốn mất
35 ngàn quan Pháp. Cuối cùng các bác sĩ hội chẩn kết luận không có bệnh gì
cả! Tây gọi những người sính xét nghiệm là "examinite". Tổ chức sức khỏe thế
giới (WHO) cũng cảnh báo hiện tượng over - investigation, "thăm dò quá mức
cần thiết" này (Health of the Elderly, WHO, 1989). Một số người cao tuổi
được chăm sóc bảo bọc quá đáng, được làm xét nghiệm thăm dò, theo dõi liên
tục làm cho người bệnh muốn... hết bệnh cũng không được; không kể trong quá
trình thăm dò, chọc hút, bơm tiêm, thụt tháo... không phải là không có nguy
cơ. Dĩ nhiên nếu có bệnh thì cần phải làm để có chẩn đoán chính xác và điều
trị hiệu quả. Còn thăm dò chỉ để... thăm dò thì không nên. Các chuyên gia
khuyên chỉ nên làm xét nghiệm cho người già khi nhằm để chẩn đoán một thứ
bệnh có thể chữa được, có thể phục hồi được, có lợi cho người bệnh hoặc để
chẩn đoán phân biệt tìm ra một bệnh có tiên lượng tốt hơn, điều trị có kết
quả hơn, có lợi cho bệnh nhân và gia đình hơn mà thôi. Tóm lại, biết ơn mình
thì cần thiết lắm mới phải làm xét nghiệm và phải có chỉ định của bác sĩ.
Thế nhưng có thứ không
phải là thuốc, không phải là thủ thuật gì cả mà vẫn có thể gây ra những bệnh
vô duyên: đó là lời nói! Có những lời nói gây hoang mang, lo lắng, làm mất
ăn mất ngủ, gây kiêng cữ quá đáng làm cho tình trạng bệnh khó phục hồi hơn.
Cái đó gọi là sự "dán nhãn" (labelling). Chẳng hạn như người không có chuyên
môn, không đủ cơ sở khoa học chắc chắn mà "phán" cho một cái chẩn đoán kiểu
như "nghi ung thư", "hơi bị lớn tim", hoặc một từ mơ hồ như "máu lộn mỡ, gan
hơi nhiễm mỡ, viêm nhiễm phần phụ, rối loạn thần kinh thực vật"... hoặc "bị
thư phù, bị người cõi trên nhập..." đều đem lại những kết quả tai hại không
thể ngờ được! Ngay cả bị dán nhãn là già cả, già nua, già
yếu,
mất sức rồi bị ép phải nằm yên một chỗ, lúc nào cũng có người nâng đỡ chăm
sóc thì sẽ ngày càng lệ thuộc, ngày càng suy nhược, mau loãng xương, bắp cơ
thoái hóa, cứng khớp nhanh. Đáng sợ hơn cả là bị ép phải vào nằm viện, nằm
nhà thương, nhà dưỡng lão, nhà nghỉ mất sức... khi vẫn còn có thể tự quản
được. Thật ra đây chỉ là giải pháp cuối cùng vì một khi đã vào các cơ sở này
rồi thì không hy vọng gì trở lại đời sống bình thường được nữa vì càng ngày
càng thụ động, ỷ lại, lệ thuộc, suy sụp.
Các cơ sở chăm sóc cho
người già thực ra rất cần thiết, miễn là phải giữ một số nguyên tắc như đảm
bảo sự riêng tư, tôn trọng cá nhân, giúp tự chủ, tự quản, và tạo nhiều cơ
hội cho họ tham gia sinh hoạt phù hợp với sở thích và sức khỏe. Tóm lại,
không nên để người cao tuổi mắc thêm những bệnh... vô duyên!