NHÂN NGÀY THẾ GIỚI PHÒNG CHỐNG LAO 24/3: VỀ SỬ DỤNG THUỐC KHÁNG LAO
Tác giả : TS. DS. NGUYỄN HỮU ÐỨC (Ðại học Y Dược TPHCM)
Trước đây, có thời gian người ta nghĩ rằng đã khống chế được bệnh
lao, nhưng từ khi nạn dịch HIV/AIDS diễn biến, bệnh lao cũng theo đó
ngày càng phát triển. Hàng năm, tỷ lệ mắc ngày một gia tăng, nhất là
ở các nước đang phát triển. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), trong
năm 1990 có hơn 8 triệu ca lao mới mắc và gần đây, mỗi năm trung
bình có khoảng 2,9 triệu người tử vong vì lao, trong đó 90% xảy ra
tại các nước nghèo như nước ta. Người ta cũng ước tính hàng năm, số
người mắc bệnh lao sẽ tăng từ 8 triệu lên 11,8 triệu và số ca tử
vong vì lao sẽ tăng từ 2,9 triệu lên 3,5 triệu.
Ðẩy mạnh hơn nữa các biện pháp phòng chống lao
Ở nước ta, trước nay bệnh lao luôn là vấn đề y tế xã hội nghiêm trọng. Tỷ lệ nhiễm lao nói chung trong toàn dân trước đây đã cao, và chắc chắn sẽ tăng cao hơn nữa song song với đại dịch HIV/AIDS. Chương trình phòng chống lao cần đẩy mạnh các biện pháp như phát hiện sớm những trường hợp lao phổi có vi khuẩn lao (soi trực tiếp thấy có vi khuẩn lao trong đàm), và đặc biệt áp dụng phác đồ hóa trị lao ngắn ngày hữu hiệu nhất để sớm dập tắt nguồn lây lan (sau khi uống thuốc 2-3 tuần, người bệnh không gây ra sự lây lan). Trên phương diện sử dụng thuốc kháng lao, vấn đề được quan tâm nhất vẫn là sử dụng thuốc sao cho thật hiệu quả, an toàn và ngăn chặn sự kháng thuốc. Sự đề kháng thuốc ở vi khuẩn lao rất mạnh nên trong quá trình điều trị, không bao giờ được dùng một thuốc mà phải luôn luôn kết hợp dùng từ hai ba thuốc trở lên. Hiện nay các nhà điều trị rất quan tâm đến hiện tượng vi khuẩn lao đa kháng thuốc (multiple drug resistance), tức vi khuẩn lao có thể đề kháng với nhiều thuốc cùng một lúc.
Ðể điều trị lao có hiệu quả, các nhà khoa học đã nghiên cứu và đưa ra nhiều phác đồ điều trị. Mỗi phác đồ là sự kết hợp nhiều thuốc, ấn định liều dùng thật thích hợp cho từng tình trạng bệnh. Bắt buộc người bệnh phải tuân thủ theo đúng phác đồ khi đã được chỉ định.
Một số điều cần ghi nhận về sử dụng thuốc kháng lao
Như tên gọi, thuốc kháng lao là thuốc chuyên dùng để trị vi khuẩn lao. Tuy nhiên có một số thuốc vừa diệt được vi khuẩn lao vừa trị được các vi khuẩn khác như Streptomycin, Rifampicin. Ðể ngăn chặn sự kháng thuốc, có khuyến cáo là chỉ nên dùng những thuốc này để trị lao, tránh dùng điều trị các bệnh nhiễm khuẩn khác. Trước đây đã có tình trạng sử dụng Streptomycin rất bừa bãi. Hiện nay, người ta tránh dùng kết hợp Streptomycin với Penicillin cũng vì lý do vừa nêu.
Hai hạng thuốc kháng lao
Căn cứ vào hiệu quả, độc tính và cả giá cả, người ta chia thuốc kháng lao ra 2 hạng: hạng 1 và hạng 2.
- Hạng 1: Thuốc kháng lao hạng này được dùng ưu tiên vì hiệu quả điều trị cao, ít độc tính và rẻ tiền hơn thuốc kháng lao hạng 2. Gồm có: Isoniazid, Rifampicin, Pyrazinamid, Ethambutol, Streptomycin. Khi mới bị, người ta dùng thuốc hạng 1.
- Hạng 2: Chỉ khi điều trị thuốc hạng 1 không có hiệu quả, người ta mới chuyển sang thuốc hạng 2. Thuốc hạng 2 có nhiều bất lợi: Ðộc, giá đắt, kết quả đôi khi không chắc chắn trong khi thời gian điều trị phải kéo dài (ít nhất là 12 tháng). Gồm có: Kanamycin, Cycloserin, Ethionamid, Prothionamid, PAS, Capreomycin, Amikacin...
Trong hạng thứ 2, có thể kể thêm các thuốc mới đang được nghiên cứu để điều trị lao như: Nhóm fluroquinolon (Ofloxacin, Sparfloxacin), nhóm macrolid (Clarithromycin), rifabutin...
Riêng người bệnh cần ý thức lao là bệnh lây lan mạn tính, khi sử dụng thuốc kháng lao phải tuân thủ phác đồ điều trị theo đúng "3Ð": Ðúng, Ðủ, Ðều.
- Thuốc phải được dùng đúng: Tức là phải dùng đúng các tên thuốc đã được chỉ định trong toa theo phác đồ. Không được bỏ bớt, thêm thuốc hoặc thay đổi thuốc một cách tùy tiện.
- Thuốc phải dùng đủ liều và đủ thời gian: Vì các thuốc kháng lao đều độc nên phải dùng đủ liều hàng ngày. Nếu quá liều sẽ bị ảnh hưởng độc tính của thuốc, còn bớt liều thì thuốc sẽ không hiệu quả và làm vi khuẩn lao kháng thuốc.
Phải dùng thuốc đủ thời gian mà bác sĩ điều trị quy định (tùy theo loại phác đồ, có khi 6 tháng, 9 tháng. Không được ngưng sớm vì bệnh sẽ không lành, dễ tái phát và khi tái phát sẽ nặng hơn.
- Thuốc phải dùng đều đặn: Thuốc kháng lao thường dùng một lần duy nhất trong ngày. Các thuốc sẽ được uống cùng lúc (uống vào buổi sáng trước khi ăn sáng) trong thời gian dài, ngày nào cũng thế. Người bệnh cần cố gắng tuân thủ đúng, không nên tự ý chia thuốc ra nhiều lần để uống, cũng như không được quên uống thuốc để rồi khi nhớ lại uống bù (vì có thể gây quá liều).
Từ năm 1995, Tổ chức Y tế Thế giới đã đề ra chiến lược chống lao có tên DOTS (viết tắt của Directly Observed Treatment Short - Course, nghĩa là điều trị lao với phác đồ hóa trị lao ngắn ngày có kiểm soát). Chiến lược này đòi hỏi người bệnh được giám sát việc uống thuốc từng liều bởi nhân viên y tế (uống thuốc trước mặt nhân viên y tế) để hoàn tất tốt quá trình điều trị. Mục tiêu của chiến lược DOTS là làm cho việc sử dụng thuốc kháng lao đúng, đủ, đều, đạt hiệu quả cao nhất, nhằm dần dần tiến tới khống chế và thanh toán bệnh lao. Trong DOTS, phác đồ hóa trị lao gọi là ngắn ngày (chỉ dùng thuốc trong 6 tháng) có thể điều trị bệnh lao phổi mới mắc, được viết tắt như sau: 2RHEZ/6RH (tức là trong 2 tháng đầu dùng mỗi ngày 4 thứ thuốc: Rifampicin, Isoniazid, Ethambutol, Pyrizinamid, 4 tháng sau dùng mỗi ngày 2 thứ thuốc: Rifampicin, Isoniazid). Phác đồ vừa kể có thể thay đổi thành 9 tháng (3RHE/6RH) hoặc thay thế một số thuốc khác để đối phó khi bệnh tái phát.
Trong quá trình điều trị lao, người bệnh phải ăn uống đầy đủ các chất, hoạt động và nghỉ ngơi hợp lý, luôn tự theo dõi và báo ngay với thầy thuốc khi có dấu hiệu bất thường nghi là độc tính do tác dụng bất lợi của thuốc. Riêng với trẻ sơ sinh, việc tiêm chủng vaccin chống lao BCG đúng kỹ thuật và có kiểm soát tốt sẽ giúp phòng bệnh một cách hiệu quả. ?
