BẠN BIẾT GÌ VỀ BỆNH LAO?
BS. DƯƠNG MINH HOÀNG
(Theo Medecinenet 1998)
1. Bệnh lao là gì?
Bệnh gây ra bởi vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis hay Bacille de Koch (BK) tấn
công bất cứ phần nào của cơ thể nhưng thông thường nhất là phổi.
BK lan truyền trong không khí từ người này sang người nọ bởi bệnh lao phổi, họng
mỗi khi hắt hơi. Những người gần đó hít phải BK sẽ trở nên bị nhiễm lao. Những
người bị nhiễm lao không có triệu chứng nào cả, không lây lan nhưng họ có thể
mắc bệnh lao vào lúc nào đó trong tương lai. Điều tốt cho mọi người nhiễm lao dù
không triệu chứng vẫn nên uống thuốc ngừa để khỏi mắc bệnh lao sau này. Những
người mắc bệnh lao phổi có thể chữa khỏi một khi họ chịu đi khám bệnh.
2. Vi khuẩn lao (BK) lan truyền như thế nào?
BK lan truyền trong không khí từ người này sang người nọ. Khi một người hít phải
vi khuẩn lao (BK), chúng sẽ khu trú ở phổi và bắt đầu sinh sản. Từ đấy chúng có
thể vào bằng đường máu đến nhiều nơi khác của cơ thể như thận, xương sống, não.
Lao phổi, họng có thể lây lan khác với lao thận, xương sống hoàn toàn không lây.
Người mắc bệnh lao thường lây cho những người tiếp xúc với họ thường xuyên như
trong gia đình, bè bạn, đồng nghiệp.
3. Nhiễm lao là sao?
Đa số những người hít phải BK đều trở nên nhiễm lao, nhưng cơ thể họ có khả năng
chiến đấu chống lại vi khuẩn lao, ngăn chận chúng sinh sản. BK trở nên bất hoạt
nhưng vẫn còn sống trong cơ thể và sẽ hoạt động lại sau này. Đó là sự nhiễm lao.
Người bị nhiễm lao hoàn toàn không có triệu chứng nào, không cảm thấy bệnh,
không lây cho người khác. Họ thường có phản ứng lao tố dương tính và có thể phát
triển thành bệnh lao thật sự nếu không điều trị phòng ngừa. Cần biết có nhiều
người nhiễm lao không bao giờ phát triển thành bệnh lao thật sự. Ở những người
này, vi khuẩn lao bất hoạt suốt đời không gây ra bệnh. Trái lại những người
khác, đặc biệt một khi hệ miễn dịch suy yếu, vi khuẩn lao hoạt động gây ra bệnh
lao thực sự.
4. Bệnh lao thực sự ra sao?
BK hoạt động trở lại nếu hệ miễn dịch không thể ngăn chúng sinh sản. Vi khuẩn
lao hoạt động bắt đầu sinh sản trong cơ thể, gây ra bệnh lao thực sự.
Một vài người bị bệnh lao rất sớm, sau khi bị nhiễm lao trước khi hệ miễn dịch
của họ có thể chiến đấu chống lại BK. Những người khác bị bệnh lao chậm hơn khi
hệ miễn dịch của họ trở nên suy yếu vì một lý do nào đó. Ở trẻ em và người nhiễm
HIV thường có hệ miễn dịch suy yếu. Những người ở trong các tình trạng sau đây
đều có hệ miễn dịch kém: tiêm chích ma túy, bệnh tiểu đường, bệnh bụi phổi, ung
thư vùng đầu, cổ, ung thư máu, bệnh thận nặng, cơ thể quá gầy, dùng một vài loại
thuốc như corticoid, dùng thuốc ức chế miễn dịch sau ghép cơ quan.
Triệu chứng lao còn tùy thuộc vào nơi BK khu trú, thường nhất là lao phổi. Triệu
chứng lao phổi có thể là ho kéo dài hơn 2 tuần nhưng cũng có khi không ho tí nào
cả, đau lói ngực, ho ra máu. Các triệu chứng khác là sự sụt cân dần, ăn không
ngon, mệt mỏi, sốt về chiều.
5. Khi nào cần thử phản ứng lao tố?
Phản ứng lao tố là phản ứng da giúp biết được có nhiễm lao hay không. Nên thử
phản ứng này mỗi khi bạn:
- Có một thời gian tiếp xúc với người bị bệnh lao.
- Có nhiễm HIV, bệnh tiểu đường, hay bệnh nào đó dễ nhiễm lao.
- Có các triệu chứng khiến bạn nghĩ là đã mắc bệnh lao.
- Có tiêm chích ma túy; ở nơi dễ nhiễm bệnh: đông đúc, chật chội, nhà lụp xụp.
Nhân viên y tế sẽ tiêm cho bạn trong da cánh tay một lượng chất tuberculin nếu
là phản ứng Mantoux hay IDR (intradermo reaction). Sau 2-3 ngày, họ sẽ đo kích
thước quầng đỏ nơi tiêm. Nếu quầng đỏ này dưới 10mm, coi như IDR âm tính: bạn
không có nhiễm lao. Khi nào quầng đỏ trên 10mm, gọi là IDR dương tính: bạn đã bị
nhiễm lao.
Khi bạn có phản ứng IDR(+), BS còn phải làm thêm vài xét nghiệm khác coi bạn có
bị bệnh lao không như là chụp phổi, thử đàm tìm BK. Vì BK có thể khu trú ở nơi
khác ngoài phổi nữa nên bạn cần thử máu như VS hay vận tốc lắng của máu, nước
tiểu và một vài xét nghiệm nữa. Nếu bạn mới tiếp xúc với người bệnh lao, phản
ứng này chưa (+), khoảng 2-3 tháng sau bạn nên thử IDR lần nữa. Nếu phản ứng này
vẫn (-), chắc chắn bạn không bị lây nhiễm.
6. Khi nào nên chủng ngừa BCG?
BCG là thuốc chủng ngừa lao còn dùng ở nước ta nơi bệnh lao còn rất phổ biến.
Bạn cần hiểu thuốc này không thể bảo vệ hoàn toàn 100% không mắc lao được. Nên
tiêm BCG cho những người có IDR(-). Nếu bạn IDR dương tính, có thể do tiêm ngừa
BCG trước đây hay là đã mắc bệnh lao.
Khi IDR của bạn rất rộng trên 15mm, tiêm ngừa BCG đã quá lâu, có tiếp xúc với
người bệnh lao, trong gia đình có người bệnh lao, bạn cần nghĩ đến đã mắc bệnh
lao.
7. Bị nhiễm lao, làm sao tránh khỏi bệnh lao về sau này?
Nhiều người bị nhiễm lao không bao giờ mắc bệnh lao sau này cả. Một vài người
nhiễm lao rất dễ bị bệnh lao nhanh hơn những người khác, nhất là khi họ ở trong
nhóm nhiều nguy cơ: nhiễm HIV, tiếp xúc thường xuyên với người mắc bệnh lao, trẻ
em, người già, tiêm chích ma túy, những người có miễn dịch suy giảm.
Nếu bạn có nhiễm lao, thuộc nhóm nhiều nguy cơ, bạn nên uống thuốc phòng ngừa để
tránh bị bệnh lao sau này. Nếu bạn còn trẻ dưới 35 tuổi, không có nhiều nguy cơ
cũng nên uống thuốc phòng. Những người nhiễm lao khi không uống thuốc phòng, cần
biết triệu chứng bệnh lao để khi phát bệnh đi khám BS sớm. Thuốc dùng để phòng
ngừa là INH. INH giết các vi khuẩn lao bất hoạt trong cơ thể, cần uống ít nhất 6
tháng. Trẻ em và người nhiễm HIV phải uống INH trong thời gian lâu hơn. Đôi khi,
những người không có IDR(+) vẫn phải uống thuốc phòng đó là những trẻ em, người
nhiễm HIV, có một thời gian tiếp xúc mới đây với người mắc bệnh lao. Họ nhiều
khả năng bệnh lao mắc phải bệnh lao nặng về sau này một khi nhiễm phải vi khuẩn
lao.
Nếu bạn có dùng INH, cần khám BS định kỳ mới biết phương thức này có hiệu quả
không. Cần khám BS ngay khi bạn có triệu chứng, như là ăn không ngon, buồn mửa,
mửa, vàng da vàng mắt, sốt hơn 3 ngày, đau bụng, tê ở tay và ngón chân. Nên nhớ
khi uống INH, còn uống thêm rượu, bia là một điều rất nguy hiểm.
8. Điều trị bệnh lao?
Bệnh lao hiện nay chữa khỏi được bằng thuốc nhưng bạn phải tuân thủ đúng theo
những lời dặn của BS điều trị. Những thuốc thường dùng để trị bệnh lao là:
Isoniazid, Rifampin, Pyrazinamide, Ethambutol, Strpetomycin.
Bạn phải dùng nhiều thứ thuốc lao cùng một lúc để diệt vi khuẩn lao hữu hiệu hơn
và tránh hiện tượng lờn thuốc. Nếu bạn bị lao phổi, họng nên ở nhà một thời gian
nhằm tránh lây lan cho những người khác. Sau khi dùng thuốc được vài tuần lễ,
bạn sẽ thấy khá hơn, không còn lây cho những người khác. BS điều trị sẽ cho bạn
biết khi nào bạn làm việc lại được. Mắc bệnh lao không có nghĩa là bạn có một
cuộc sống bình thường. Khi nào bạn không còn lây và không cảm thấy bệnh nữa. Bạn
có thể làm việc lại như trước khi có bệnh.
Những thuốc bạn dùng không ảnh hưởng gì trên sức khỏe, sinh lý hay khả năng làm
của bạn. Nếu bạn dùng đúng thuốc như BS đã dặn dò, các thuốc này sẽ giết mọi vi
khuẩn lao và tránh được bệnh tái phát.
9. Tác dụng phụ của thuốc trị ra sao?
Thuốc trị bệnh lao tương đối an toàn, thỉnh thoảng có tác dụng phụ, thường nhẹ
nhưng đôi lúc khá nhiêm trọng. Cần báo BS ngay mỗi khi bạn có những triệu chứng
sau:
- Ắn mất ngon, mữa, vàng da mắt, sốt kéo dài hơn 3 ngày, đau bụng.
- Tê ngón tay, chân, nổi mẫn, da dễ bầm, đau khớp, chóng mặt, tê xung quang
miệng, mắt mờ ù tai...
Nhưng tác dụng phụ sau đây được coi là nhẹ nên bạn tiếp tục uống thuốc điều trị:
- Rifampin sẽ làm nước tiểu, nước miếng, nước mắt vàng, tốt nhất là bạn không
nên mang kính sát tròng khi dùng thuốc này.
- Rifampin làm da bạn nhạy cảm hơn với ánh sáng: nên mặc áo che các vùng da ra
phơi nắng.
- Rifampin còn làm thuốc ngừa thai uống, cấy ít hiệu quả. Bạn nên thay đổi cách
ngừa thai khác.
10. Tại sao bạn phải uống thuốc đều đặn?
Vi khuẩn lao bị thuốc tiêu diệt rất chậm. Cần ít nhất 6 tháng hay hơn nữa mới
diệt hết mọi vi khuẩn. Bạn sẽ khỏe lại sau vài tuần lễ điều trị nhưng vi khuẩn
lao vẫn còn tồn tại trong cơ thể bạn. Bạn vẫn phái uống thuốc tiếp tục đến khi
mọi vi khuẩn lao bị tiêu diệt dù bạn có khỏe ra, không còn triệu chứng nào của
bệnh lao.
Nếu bạn không tiếp tục dùng thuốc sau khi vừa mới khỏe và không uống thuốc đều
đặn rất nguy hiểm. Vi khuẩn sẽ phát triển trở lại và bệnh lao của bạn lâu dài
thêm nữa. Lúc ấy, các vi khuẩn trở nên đề kháng với mọi thuốc dùng. Bạn phải
dùng đến các thuốc mới, dài lâu hơn và thuốc này rất nhiều tác dụng phụ thật
nghiêm trọng. Nếu bệnh nhiễm lao trở lại, bạn còn có thể lan truyền vi khuẩn lao
cho gia đình, bè bạn hay bất cứ ai đến gần bạn.
11. Làm sao nhớ uống thuốc nhiều?
Phương pháp tốt nhất giúp bạn khỏi bệnh là uống thuốc đúng như lời dặn của BS
điều trị. Điều này thật không dễ tí nào nhất là khi phải dùng thuốc lâu dài: 6
tháng hay lâu hơn nữa. Sau đây, là một vài cách hữu hiệu giúp bạn nhớ uống
thuốc:
- Tham gia vào chương trình điều trị có quan sát trực tiếp ở các cơ sở y tế.
- Dùng thuốc vào thời gian cố định mỗi ngày như uống thuốc trước khi ăn điểm
tâm, sau khi đánh răng hay trước khi uống cà phê sáng.
- Yêu cầu người nhà hoặc bạn bè nhớ nhắc bạn uống thuốc.
- Dánh dấu hàng ngày vào lịch mỗi khi bạn uống thuốc.
- Đặt thuốc vào một chai thuốc để dùng cho một tuần. Giữ chai ấy ở đầu giường
hay trong túi của bạn.
- Nên nhớ đặt các thuốc trị lao xa tầm tay với đến của các trẻ trong nhà.
12. Làm sao giữ không lan truyền vi khuẩn lao?
Cách tốt nhất là nên uống thuốc đều đặn đúng theo lời dặn của BS điều trị. Cần
nhớ tái khám đều đặn để BS biết điều trị bệnh của bạn có hiệu quả không? Bạn có
thể phải chụp hình thay thử đàm lại sau một thời gian điều trị. Điều này giúp
bạn biết còn lây cho mọi người khác. Nếu bạn bị bệnh nặng, nên vào viện điều trị
một thời gian để tránh lây lan cho người khác.
Một khi bạn có vi khuẩn lao trong đờm, những điều dưới đây giúp bạn tự bảo vệ và
tránh lây lan cho người khác:
- Điều quan trọng nhất là phải uống thuốc đều đặn.
- Luôn luôn che miệng với khăn giấy mỗi khi ho, hắt hơi, cười. Bỏ những khắn ấy
vào mộu túi nilông và cho vào thùng rác.
- Không làm việc hay học. Nên sống cách ly một thời gian , ngủ ở phòng riêng xa
với những người thân trong gia đình.
- Để phòng thoáng khí: mở của sổ khi bên ngoài không quá lạnh. Vi khuẩn dễ lây
truyền ở những nơi ẩm thấp, chật chội, tối tăm.
Cần biết là vi khuẩn lao lan trong không khí nên không bị lây khi bắt tay, ngồi
chung toilet. Khi dùng thuốc được 2-3 tuần, bạn sẽ không còn lây lan, với sự
đồng ý của BS bạn có thể tiếp tục cuộc sống thường nhật. Những người sống quanh
bạn như gia đình, bè bạn thân thiết, hay công nhân làm chung cũng đi thử IDR cho
họ để biết nhiễm lao không. Bệnh lao đặc biệt thật nguy hiểm cho trẻ em và người
nhiễm HIV.
13. Thế nào là bệnh lao đa kháng thuốc?
Khi người bệnh lao không dùng thuốc theo như hướng dẫn, vi khuẩn lao sẽ trở nên
đề kháng và thuốc điều trị không còn hiệu quả nữa.
Đề kháng thường gặp ở những người tiếp xúc với người bệnh lao đề kháng thuốc,
không dùng đều đặn, không dùng mọi thuốc theo hướng dẫn, bị bệnh lao tái phát.
Đôi khi vi khuẩn còn đề kháng nhiều loại thuốc, đấy là một vấn đề hết sức nghiêm
trọng. Những người nyà phải dùng đến những thuốc mới đặc biệt có nhiều tác dụng
phụ, thật khó chịu. Những người có tiếc xúc với người bệnh lao đa kháng, có thể
lây nhiễm các vi khuẩn lao đa kháng. Nếu họ có phản ứng lao dương tính phải điều
trị phòng ngừa ngay, nhất là trẻ em hay người nhiễm HIV.
