BÉO PHÌ NHỮNG ĐIỀU CẦN BIẾT
(Tiếp theo và hết)
GS. ĐẶNG PHƯƠNG KIỆT
? Yếu tố di truyền tác động ra sao
trong béo phì?
Đã từng có một nạn "dịch
béo phì" tại Hoa Kỳ và một số nước châu Âu như Italia chẳng hạn. Nạn dịch
này hầu như chắc chắn là do có saün quá nhiều thực phẩm vừa ngon, vừa hấp
dẫn lại rẻ tiền. Đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập tới các yếu tố bẩm
chất nọ, song người ta không thể trở thành béo phì nếu không ăn quá nhiều.
Có điều chắc chắn là hầu hết mọi người béo phì đều có một mức chuyển hóa
cao lúc nghỉ tuyệt đối. Điều này có nghĩa là có thể loại trừ một yếu tố
nội tại sinh học có vai trò quan trọng trong cơ thể phát sinh béo phì. Gần
đây, người ta đặc biệt quan tâm tới cái gọi là tín hiệu no nê mang
tên Leptin, được mô tế bào mỡ tổng hợp và giải phóng ra, được xem là
sản phẩm của gien ob
(ob viết tắt của thuật ngữ tiếng Anh: obesity, có nghĩa là béo phì). Người
ta cho rằng leptin tác động tại vùng dưới đồi để ngăn chặn quá trình
tổng hợp hoặc giải phóng một chất peptide thần kinh mang tên Y, dường như là
một tín hiệu mạnh kích thích ăn uống.
Chất peptide thần kinh
Y (NPY = neuropeptide Y) được sản xuất ra trong nhân tế bào thần kinh và
tác động tại vùng dưới đồi để kích thích sức thèm ăn; nó còn có thể làm ảnh
hưởng đến chức năng sinh sản, làm giảm hoạt tính hệ thần kinh giao cảm làm
tăng đổi giao cảm - là những nét cốt lõi của chứng béo phì do rối loạn vùng
dưới đồi (chấn thương, phẫu thuật, thương tổn hủy hoại v.v...).
Tính nhạy cảm di
truyền
với chứng béo phì đã được nghiên cứu khá sâu, và kết quả nghiên cứu cho thấy
có từ 30 đến 50% các kho tích lũy chất béo trong toàn cơ thể là do yếu tố
gien quyết định. Ở các con vật thực nghiệm cho ăn chế độ nhiều chất béo đã
trở thành béo phì thì có tới 12 ổ gien nằm trên các thể nhiễm sắc (số 2, 6,
5, 7 v.v...) đóng một vai trò quan trọng trong sự thể hiện tính nhạy cảm với
béo phì và người ta cho rằng cơ sở tính nhạy cảm di truyền với béo phì ở
người cũng phức tạp không kém.
Cần nói thêm có tới
bốn gien đã được đơn dòng hóa (choned) và những đột biến của chúng gây
ra béo phì ở các con vật, và một số gien này tỏ ra có vai trò quan trọng
trong sinh học ở người. Gien leptin chỉ thấy được biểu thị trong mô
tế bào mỡ, và chứng béo phì ở chuột nhắt được chứng minh là di truyền theo
kiểu lép (ob/ob), cả hai gien đều bị khuyết tật (vì lý do có sự hiện diện...
một đơn vị mã làm đứt đoạn phân tử protein tại acid amnin vị trí số 105.
Bình thường, phân tử
protein leptin được các tế bào mỡ chế tiết ra và người ta thấy nồng độ
các ARN thông tin của leptin vốn có trong các tế bào mỡ và nồng độ leptin
trong máu lưu hành đều gia tăng ở các con vật và ở người béo phì.
Một khuyết tật khác là
khuyết tật cấu trúc vòng xoắn kép trong thụ thể leptin được chứng minh là có
trách nhiệm gây ra béo phì nơi các con chuột có các gien mang ký hiệu db/db,
nhưng về kiểu hiện (phenotype) thì giống hệt chuột có kiểu gien ob/ob.
Trong một thể béo phì bẩm
sinh ở người (gọi là hội chứng Laurence - Moon - Biedl), người ta khám phá
thấy có khuyết tật gien (được gọi là tub) bắt nguồn từ khuyết tật
enzym phosphatase.
Những gien bổ sung khác,
gồm những gien liên quan đến thụ thể adrenalin - beta 3, đến yếu tố a , hoại tử m
, và đến enzym lipase lipoprotein cũng được xem là có dính líu đến sự phát
sinh chứng béo phì ở người, tuy chúng chỉ có một vai trò khiêm tốn.
Chữa béo phì như
thế nào?
Mục tiêu hàng đầu là làm
giảm thể trọng thừa, ngăn ngừa các biến chứng có thể có. Tuy vậy, nguyên
nhân sâu xa đích thực dẫn tới béo phì đôi khi không rõ. Mặt khác yếu tố tâm
lý trong tập quán ăn uống cũng có thể có trách nhiệm gây ra béo phì. Việc
dùng thuốc chữa bệnh béo phì là một vấn đề tế nhị, cần được cân nhắc và giám
sát kỹ lưỡng, việc chỉ định dùng thuốc thường phải dựa vào chỉ số BMI. Do
vậy, chữa béo phì đòi hỏi phải dùng nhiều biện pháp phối hợp.
? Thay đổi tập quán ăn uống
Được xem là một trong các
chiến lược cơ bản cho các chương trình làm giảm thể trọng. Nguyên lý của
chiến lược này là thực hiện điều kiện hóa và cấu trúc lai (làm thay đổi)
nhận thức. Người bệnh nên được phân tích tập quán ăn uống trong tiền sử,
trong hành vi ăn uống hiện thời, những hậu quả của việc ăn uống. Nên thay
đổi kiểu tư duy, tiêu cực như: "Đúng là tôi thích ăn quà vặt (bánh), thật là
một thói xấu" thành kiểu tư duy tích cực như: "Đúng là tôi thích ăn quà vặt
và tôi cần tập thể dục nhiều hơn...". Kinh nghiệm cho thấy phần lớn những
người béo phì thành công trong việc làm giảm thể trọng và duy trì được giảm
thể trọng thường phải kiên trì trong một khoảng thời gian dài thực hiện, kết
hợp các ứng xử như: (1) liên tục giám sát tập quán ăn uống. (2) chấp nhận
một chế độ ăn ít chất béo và (3) gia tăng các mức độ hoạt động thể lực.
- Chế độ ăn: Nếu béo phì do nguyên nhân di
truyền (do gien) thì chế độ ăn nhiều chất béo sẽ có nhiều nguy cơ gây béo
phì. Do vậy, tốt hơn hết là nên theo một chế độ ăn giảm chất béo. Vấn đề
được đặt ra là nên giảm tới mức nào? Các dữ kiện thực nghiệm cho phép đưa ra
lời khuyên là: một chế độ ăn trong đó thành phần chất béo chỉ chiếm
dưới 25% lượng calori. Là một mục tiêu hợp lý.
? Tập thể dục không phải là một chiến lược ưu tiên
hàng đầu nhằm làm giảm thể trọng, song lại là biện pháp mấu chốt nhằm duy
trì giảm thể trọng. Một ví dụ: theo dõi một nhóm người béo phì áp dụng
một chế độ ăn làm giảm thể trọng trong 8 tuần, thấy bệnh nhân nào tập thể
dục thường xuyên kết hợp thì vẫn duy trì được mức giảm thể trọng; trái lại ở
những người không tập thể dục thì sau 8 tuần thể trọng có giảm nhưng sau đó
thể trọng lại tăng. Như vậy là, hoạt động thể lực có một tầm quan trọng nếu
muốn kiểm soát cân nặng.
? Dùng thuốc chữa bệnh béo phì ra
sao?
Có thể dùng và chỉ nên
dùng thuốc làm giảm sức thèm ăn cho người béo phì nếu BMI ở mức trên 30kg/m2
hoặc trên 27kg/m2 nếu có kèm một trong các biến chứng như đã mô
tả ở phần trên. Một số thuốc thường được dùng là fenfluramine phối hợp với
phentermine. Tuy vậy, các thuốc này có thể có nguy cơ (phản ứng phụ làm xuất
hiện bệnh van tim hoặc bệnh tăng huyết áp phổi, không kể khả năng gây nhiễm
độc thần kinh. Do vậy, thuốc này chỉ nên dùng cho những người béo phì
nặng có kèm những bệnh liên quan đến béo phì như bệnh mạch vành; đái
tháo đường; tăng huyết áp và tăng mỡ máu, và nhất thiết phải được bác sĩ chỉ
định và theo dõi.
