Đế quốc trà
Nguyễn Văn Tuấn
Sau nước uống, trà (còn gọi là chè) là một trong những thức uống phổ biến nhất trên hành tinh. Và đó mới chỉ là một khía cạnh nhỏ trong lịch sử lâu dài của món thức uống này. Trước khi chúng ta có những cái bao trà để nhúng vào nước nóng, cái gọi là ''lá cây thơm ngát" đã là đề tài làm say mê biết bao nghệ nhân tạo nên những bình sứ thời xưa ở Việt Nam và Trung Quốc. Thời đó, trà còn được biết có nhiều công dụng như làm giảm tỉ lệ tử vong do nhiễm trùng qua đường nước uống; là chất xúc-tác khuyến khích cho các tay thực dân Âu châu; là chất châm ngòi cuộc chiến tranh Á phiện; là cảm hứng cho cho những nhà thiết kế thuyền bè vào thế kỉ 19th; và cung cấp sinh lực cho cuộc Cách mạng kĩ nghệ. Gần đây hơn, dĩ nhiên, trà còn được giới nghiên cứu y khoa ban cho một phước lành: là loại thức uống giàu chất phản-oxy, tức có lợi cho sức khỏe.
Nhưng khả năng tồn tại của trà không chỉ vì những hiệu năng thực tế như nêu trên. Trong hơn hai ngàn năm, giới thành thạo về trà đã tìm thấy trong trà một giá trị tinh thần cực kì đẹp đẽ. Như Kakuzo Okakura từng viết trong cuốn sách cổ điển có tên là "Quyển sách về Trà" xuất bản vào năm 1906: "Trà đạo là một giáo phái được sáng lập dựa trên lòng tôn thờ cái đẹp, cái đẹp giữa những thực tế nhớp nhúa trần ai."
Hai cuốn sách mới xuất bản mới đây của hai tác giả người Anh làm cho chúng ta hiểu rõ hơn giá trị tinh thần của trà. Quyển "Đế quốc trà" của Alan Macfarlane và mẹ ông, bà Iris Macfarlane, mở đầu với một hồi kí ngắn nhưng cảm động của Iris về nhận thức văn hóa mà bà mang theo cùng chồng đến nông trại trồng trà Assam. Bà viết: "Tôi lớn lên với tất cả những mưu mẹo, những lời nói hoa mĩ: rằng ‘Bên ấy ở Ấn Độ’ có những người da ngăm thấp kém không thể cứu chữa, những người rất may mắn được chúng ta cai trị". Sau đó, quyển sách mô tả tình trạng đối xử tàn bạo đối với những công nhân làm việc trong các nông trại trồng trà, làm cho những hồi tưởng của bà thêm buồn bã.
" Trà: Nghiện, Bóc lột, và Đế quốc," của Roy Moxham, một người từng quản lí đồn điền trồng trà ở Malawi, là một cuốn sách sử trà được trình bày một cách tao nhã và dễ thương, đặc biệt là chú trọng vào những biến động trong xã hội và những đợt di dân gian khổ theo các đồn điền trồng trà ở Ấn Độ và Tích Lan (nay là Sri Lanka). Moxham còn cung cấp cho chúng ta những thông tin mới nhất về tình hình chính trị và kinh doanh trà hiện nay.
Cả hai sách tóm lược một cách súc tích lịch sử trà và những câu chuyện thần thoại bất diệt với thời gian. Cây trà – vâng, trong rừng nó là “cây trà”, và sau này vì nhu cầu sản xuất ở qui mô lớn trà được trồng một cách có tổ chức thẳng tấp bên sườn đồi – tiến hóa ở trong rừng thuộc vùng Đông Hi Mã Lạp Sơn. Những lá cây, trước đây người ta nhai để giữ sự tĩnh thức, và cuối cùng là pha chế thành thức uống. Bành trướng sang Trung Quốc, thức uống này được các nhà sư Phật giáo tiếp nhận như là một phương thức để tập trung tâm trí. Khởi đầu thế kỉ thứ 7 trước Công nguyên, trà bành trướng sang các tu viện Nhật Bản, nơi mà theo như mẹ con Macfarlane, "nó trở nên một trung tâm huyền bí và lễ nghi thần bí, xả thân và đạt đến sự hư không!"
Như cả hai cuốn sách thuật lại, các nhà buôn bán Tây phương để ý đến trà vào khoảng thế kỉ 17. Năm 1660, một tờ báo Anh viết bài “Vertues of the Leaf TEA” (Ưu điểm của lá trà): “Nó làm cho cơ thể linh lợi, và cường tráng. Nó giúp chống lại nhức đầu, chóng mặt, và choáng váng . . . . Nó chế ngự ác mộng, làm cho não thoải mái, và tăng cường trí nhớ” Trong vòng một thế kỉ, tuyên truyền y khoa phát triển thành một nghệ thuật nhử cái đẹp, và trà nhảy tót lên một giai cấp mới. Như Samuel Johnson từng viết, "Ngay cả một người phụ nữ bình thường nghĩ rằng chị ta chưa có một buổi ăn sáng hoàn chỉnh nếu không có trà."
“Đế quốc trà” phân tích một cách dí dỏm sắc nước của trà và qua đó suy luận về vai trò của trà trong việc duy trì một hệ thống trật tự xã hội theo đẳng cấp ở Anh. Tác giả còn tìm cách trả lời một câu hỏi bất diệt: Có phải quả thật trà đã thuần hóa người Anh? Có phải trà làm cho những người da trắng, ham ăn thịt đỏ và uống bia trở thành những người hiền lành hơn và dễ mến hơn?
Không. Đó là câu trả lời. Những người Anh chủ đồn điền trà khinh miệt công nhân người bản xứ, họ cho đó là những cu-li (coolies). Họ đối xử tàn bạo đối với những phu người địa phương và gây cho cái chết cho hàng trăm ngàn người. Theo thống kê của Moxham, cho đến năm 1900, hơn 200 ngàn mẫu trà được khai khẩn và trồng trong rừng Assam, và nó làm mất đi sinh mạng của hàng trăm ngàn người phu Ấn Độ nhưng chỉ vài mạng người Anh. Đó chỉ là một thảm nạn trồng trà ở vùng Assam; nhiều thảm nạn còn xảy ra ở Darjeeling, Tích Lan (Ceylon), và nhiều nơi khác.
Qui trình sản xuất trà ở Ấn Độ được mô phỏng theo tổ chức kĩ nghệ sau cuộc Cách mạng kĩ nghệ: giờ làm việc dài, điều kiện làm việc cực xấu, và thiếu an toàn. Macfarlane viết: “Công nhân trở thành một phần của bộ máy sản xuất khổng lồ. Trong bộ máy đó họ là những con người làm việc không hồn. Cái giá nhân sinh mà con người phải trả cho những công việc nhàm chán và không cần đến trí óc, đó là chưa kể đến tình trạng công nhân phải đứng hết giờ này sang giờ khác để hái trà. Thật khó tưởng tượng nổi!”
“Trà: Nghiện, Bóc lột, và Đế quốc” kể lại kinh nghiệm trồng trà của Moxham ở Phi châu. Qua phần giới thiệu, độc giả sẽ biết thêm những gì đã xảy ra cho tác giả trong năm đầu tiên trồng trà của tác giả. Cũng giống như rất nhiều hồi kí trồng trà khác, nhưng khác với trường hợp của Iris Macfarlane, Moxham mô tả sống động hơn và thật hơn. Nhưng tác giả không mấy thành công trong việc diễn dịch những kinh nghiệm cá nhân mình hay ý nghĩa của những câu chuyện mà tác giả muốn chuyển đến người đọc là gì.
Song, đó chỉ là một vài nhược điểm nhỏ của hai cuốn sách rất có giá trị trong lịch sử trà trên thế giới. Đọc cả hai cuốn liên tiếp, người đọc sẽ cảm thấy đề tài trà hay trà đạo sẽ cực kì thú vị.
NVT
(*) Một phần bài này được trích dẫn từ bài viết về trà của Madeline Drexler, đăng trên tờ Boston Globe, số ra ngày 30 tháng 5 năm 2004.
“The Empire of Tea: The Remarkable History of the Plant That Took Over the World” của Alan Macfarlane and Iris Macfarlane, Nhà xuất bản Overlook, 308 trang, giá bán $22.95.
“Tea: Addiction, Exploitation, and Empire” của Roy Moxham, Nhà xuất bản Carroll & Graf, 271 trang, giá bán $21.
