Đọc lại 12 điều y đức của Việt Nam
Nguyễn Văn Tuấn
Vì mối liên hệ giữa người thầy thuốc và bệnh nhân, nguyên tắc đạo đức có một giá trị đặc biệt quan trọng trong việc hành nghề chữa bệnh. Ở đại học, chỉ có sinh viên nghành y phải đọc lời tuyên thệ Hippocrate trước khi tốt nghiệp. Lời thề Hippocrate có thể thay đổi đôi chút tùy theo văn hóa điạ phương và thời gian, nhưng bản chất và nguyên lí thì vẫn không thay đổi: không làm hại bệnh nhân. Lời thề Hippocrate cũng còn được lấy làm chuẩn mực đạo đức cho ngành y nói chung (hay còn gọi là “y đức”).
 |
| Hippocarte |
Y đức không phải là luật pháp, mà là những qui ước và nguyên tắc được các thành viên trong ngành chấp nhận như là những kim chỉ nam cho việc hành nghề. Các qui ước này cho phép, nghiêm cấm, hay đề ra thủ tục về các hành xử cho các tình huống khác nhau. Y đức, do đó, là một luật luân lí về hành vi của người thầy thuốc liên quan đến những gì được xem là tốt và đúng, so với những gì được xem là xấu và sai.
Y đức Việt
Để xác định được một hành động hay quyết định là tốt hay xấu,
người quyết định phải so sánh những lựa chọn của họ với những
chuẩn mực đạo đức và giá trị mà xã hội chấp nhận.
Mỗi xã hội đều có cái “bóng” văn hóa, do đó y đức cũng
thay đổi tùy theo văn hóa và điạ phương.
Chẳng hạn như người theo đạo Hồi có những chuẩn mực y đức
khác đôi chút so với người theo đạo Kitô.
Năm 1996, Bộ Y tế ban hành 12 điều y đức (hay “12 tiêu chuẩn đạo đức của người làm công tác y tế”). Kể từ đó đến nay, 12 điều y đức được lồng kính và trịnh trọng treo ở các bệnh viện, trung tâm y tế, nhưng có lẽ ít người thuộc, và càng ít hơn số người thực hiện 12 điều y đức đó. Đã đến lúc chúng ta thử đọc lại những qui ước nước ta xem có gì khác với y đức quốc tế và có cần bổ sung hay sửa đồi?
Nói chung, 12 điều y đức nước ta cũng phù hợp với qui ước y đức
của Tổ chức Y khoa Thế giới (World Medical Association), và cũng
lấy bối cảnh văn hóa Việt Nam làm nền tảng.
Tuy nhiên, cũng như phần lớn những chuẩn mực khác ở nước
ta, 12 điều y đức của Việt
Thật vậy, đọc kĩ 12 điều y đức của Việt Nam, tôi có cảm tưởng đó là một văn bản tập hợp nhiều ý kiến và quan điểm khác nhau của những người tham gia soạn thảo, và kết quả là một sự nhân nhượng và thỏa thuận để đi đến 12 qui ước nhằm làm hài lòng mọi người! Điều này dẫn đến một số trùng lập, thừa, hay thậm chí mâu thuẫn.
Thừa và không cần thiết
Mở đầu bản y đức, Điều 1 viết “Chǎm sóc sức khoẻ cho mọi người là nghề cao quý. Khi đã tự nguyện đứng trong hàng ngũ y tế phải nghiêm túc thực hiện lời dạy của Bác Hồ.” Thật ra, câu văn này không thể xem là qui ước, điều lệ, hay nguyên tắc y đức, mà chỉ là phát biểu mang tính khẩu hiệu. Ngành nghề phục vụ nào cũng cao quí, chứ chẳng riêng gì ngành y tế. Quét đường hay hớt tóc cũng là những nghề cao quí.
Điều 1 còn nói đến “lời dạy của Bác Hồ” nhưng không một chỗ nào trong 12 điều y đức nói đến những lời dạy đó là gì! Theo tôi, đoạn này nên bỏ vì thừa và không cần thiết. Cần nhắc lại rằng trước đây (năm 1990), Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành chuẩn cho trẻ 5-6 tuổi, trong đó có chuẩn “Biết thương yêu, kính trọng ông bà, cha mẹ, yêu kính Bác Hồ, những người lao động …”, nhưng nay chuẩn này cũng đã được loại bỏ vì thiếu thực tế.
Điều 1 còn yêu cầu người thầy thuốc chẳng những không ngừng học tập mà còn “tích cực nghiên cứu khoa học để nâng cao trình độ chuyên môn”. Đây là một yêu cầu thiếu thực tế (và khó thực hiện), bởi vì không phải bác sĩ hay y sĩ nào cũng có điều kiện nghiên cứu khoa học. Ngay cả việc học tập cũng khó khăn. Không một trường y hay bệnh viện nào ở nước ta có đủ sách vở và tập san y khoa để sinh viên và thầy cô tham khảo, thì làm sao đòi hỏi người thầy thuốc học tập liên tục được. Thật ra, có nhiều [nếu không muốn nói là phần lớn] y bác sĩ không có kĩ năng đọc và hiểu một bài báo khoa học, không phải vì vấn đề trình độ mà vì chưa được huấn luyện một cách có bài bản trong thời gian theo học trường y. Ở nước ngoài mà tôi biết (như Mĩ và Úc), không có qui ước này trong các nguyên tắc y đức. Do đó, tôi đề nghị bỏ điều này và thay vào một điều khác thực tế hơn, chẳng hạn như “Người thầy thuốc phải liên tục học hỏi và trao dồi chuyên môn, và duy trì các chuẩn mực của chuyên ngành ở mức cao nhất”.
Trùng lập, luộm thuộm và
mâu thuẫn
Điều 3 khuyên người thầy thuốc nên hành xử “lịch sự”, nhưng Điều
4 lại một lần nữa yêu cầu “thái độ niềm nở, tận tình, trang phục
phải chỉnh tề”.
Thật ra, hai điều này rất luộm thuộm, dài dòng, và chẳng có điểm
gì mang tính khúc chiết.
Chẳng hạn như Điều 3, phần đầu đề cập đến “Tôn
trọng quyền được khám bệnh, chữa bệnh của nhân dân”, thì
Ngoài ra, tôn trọng quyền riêng tư của bệnh nhân là một chuyện, nhưng nếu bệnh nhân phạm tội hình sự và pháp luật có quyền yêu cầu bác sĩ cung cấp thông tin liên quan, thì có thể người thầy thuốc phải tuân thủ theo luật pháp địa phương. Qui ước y đức của Mĩ viết một cách gọn gàng mà đầy đủ: “Người thầy thuốc phải tôn trọng quyền của bệnh nhân, đồng nghiệp, và các nhân viên y tế khác, và phải bảo vệ sự riêng tư của bệnh nhân trong phạm vi luật pháp cho phép”.
Điều đáng ngạc nhiên là sau khi đề cập đến “Quan
tâm đến những người bệnh trong diện chính sách ưu đãi xã hội”
(Điều 3), tức có phân biệt đối xử thành phần bệnh nhân,
nhưng
Những điều không giống
ai
Tham khảo qui ước y đức của Hiệp hội Y khoa Thế giới và Mĩ, và
so sánh với 12 điều y đức của Việt
Tính tủn mủn còn thấy trong Điều 7 (“Không được rời bỏ vị trí trong khi làm nhiệm vụ, theo dõi và xử trí kịp thời các diễn biến của người bệnh”), Điều 8 (“Khi người bệnh ra viện phải dặn dò chu đáo, hướng dẫn họ tiếp tục điều trị, tự chǎm sóc và giữ gìn sức khỏe”) và Điều 9 (“Khi người bệnh tử vong, phải thông cảm sâu sắc, chia buồn và hướng dẫn, giúp đỡ gia đình họ làm các thủ tục cần thiết”) thật ra không phải là qui ước đạo đức, mà thực chất là những thủ tục hành chính và có chút giọng … lên lớp. Theo tôi, những điều này cần phải bỏ khỏi qui ước y đức.
Điều 10 yêu cầu người thầy thuốc phải “Thật thà, đoàn kết tôn trọng đồng nghiệp, kính trọng các bậc thầy, sẵn sàng truyền thụ kiến thức, học hỏi kinh nghiệm, giúp đỡ lẫn nhau” mang màu sắc thời bao cấp. Truyền thống “tôn sư trọng đạo” đáng được duy trì, nhưng không ai có thể kính trọng thầy cô làm sai hay thầy cô bất tài hay thiếu y đức. Do đó, khái niệm “đoàn kết” ở đây có thể bị lạm dụng để bao che cho những đồng nghiệp và bậc thầy thiếu tư cách và vô y đức. Thật ra, về mối quan hệ với đồng nghiệp, các qui ước y đức quốc tế cho phép người thầy thuốc báo cáo cho nhà chức trách biết những thầy thuốc thiếu tư cách, hay bất tài, hay liên đới đến những vụ lừa đảo. Theo tôi, điều này cần phải sửa và viết lại theo các chuẩn mực quốc tế.
Về
Điều 11 (“Khi
bản thân có thiếu sót, phải tự giác nhận trách nhiệm về mình
không đổ lỗi cho đồng nghiệp, cho tuyến trước”) có lẽ chỉ có
Việt
Và những vấn đề thực tế
Điều 2 viết “Tôn
trọng pháp luật và thực hiện nghiêm túc các quy chế chuyên môn.
Không được sử dụng người bệnh làm thực nghiệm cho những phương
pháp chẩn đoán, điều trị, nghiên cứu khoa học khi chưa được phép
của Bộ Y tế và sự chấp nhận của người bệnh.”
Điều hai đề cập đến 2
vấn đề không liên quan mật thiết với nhau: tuân thủ pháp luật và
thí nghiệm không theo nguyên tắc khoa học.
Ở nước ngoài, người ta cũng có qui ước như “người thầy
thuốc phải tôn trọng luật pháp địa phương” với hàm ý nói nếu các
cơ quan công quyền theo luật địa phương yêu cầu người thầy thuốc
cung cấp thông tin về bệnh nhân (để điều tra tội phạm) thì người
thầy thuốc phải tuân theo.
Tưởng cần nhắc lại về những tranh cãi chung quanh việc
một số bác sĩ quân đội Mĩ tham gia vào những cuộc tra tấn tù
nhân ở trại giam
Nghiên cứu và thử nghiệm lâm sàng là những lĩnh vực hoạt
động quan trọng trong y khoa, vì y học tiến bộ nhờ vào nghiên
cứu. Nghiên cứu cần
đến sự tình nguyện của bệnh nhân.
Không có bệnh nhân tình nguyện là không có nghiên cứu y
học. Do đó, tất cả
các nghiên cứu y khoa phải được tiến hành theo các tiêu chuẩn y
đức của Tổ chức Y tế Thế giới và Tuyên bố
Điều 12 viết “Hăng hái tham gia công tác tuyên truyền giáo dục sức khỏe, phòng chống dịch bệnh, cứu chữa người bị nạn, ốm đau tại cộng đồng; gương mẫu thực hiện nếp sống vệ sinh, giữ gìn môi trường trong sạch.” Điều này quá chi tiết vào lĩnh vực hẹp, không khái quát hóa chung cho tất cả thầy thuốc được; hơn nữa nó cũng là vấn đề toàn xã hội chứ chẳng riêng gì ngành y tế. Về quan hệ với quần chúng, qui ước y đức của Tổ chức Y khoa Thế giới viết: có trách nhiệm giáo dục công chúng về những khám phá mới trong y học, nhưng cần phải cẩn thận trong việc áp dụng các phương pháp còn trong vòng thử nghiệm.
Điều 6 viết “Kê
đơn phải phù hợp với chẩn đoán và bảo đảm sử dụng thuốc hợp lý
an toàn; không vì lợi ích cá nhân mà
Điều 4 yêu cầu “Khi tiếp xúc với người bệnh và gia đình họ, luôn có thái độ niềm nở, tận tình; trang phục phải chỉnh tề, sạch sẽ để tạo niềm tin cho người bệnh. Phải giải thích tình hình bệnh tật cho người bệnh và gia đình họ hiểu để cùng hợp tác điều trị” là hoàn hợp lí và rất cần thiết trong tình hình y đức hiện nay ở nước ta. Tuy nhiên, những bác sĩ phải khám 100 bệnh nhân một ngày chắc không dấu được cười mỉm khi đọc Điều này. Nếu một ngày làm 5 giờ khám (300 phút) và 100 bệnh nhân cũng có nghĩa là mỗi bệnh nhân chỉ có thể khám trong vòng 3 phút, thì lấy đâu thì giờ để giải thích cho bệnh nhân ?!
Do đó, không ngạc nhiên chút nào trước kết quả của một cuộc điều tra bỏ túi cho thấy 70% bác sĩ chỉ “nói qua loa”, thậm chí có đến 16% “chẳng nói gì”. Cố nhiên, viết ra những điều này không có ý bênh thầy thuốc, nhưng để chỉ ra rằng qui ước y đức của Bộ Y tế không mang tính thực tế.
Còn “lịch sự và thái độ tận tình”? Một cuộc điều tra nhanh cho báo Vnexpress thực hiện cho thấy gần 80% người trả lời cho biết hay bị nhân viên y tế quát mắng. Chỉ đọc qua những tựa đề về lối hành xử vô văn hóa của một số thầy thuốc và nhân viên y tế như “Ăn mắng” khi vào bệnh viện, Bác sĩ mắng bệnh nhân như mắng con, Tôi rất sợ đi bệnh viện, v.v… mà thấy “đắng nghét”. Có người thậm chí còn đặt câu hỏi: Nhà ghét hay nhà thương ?!
Có người biện minh rằng vì đồng lương quá thấp và áp lực công việc nên một số thầy thuốc có thái độ bất xứng và vô văn hóa với bệnh nhân. Nhưng tôi e rằng biện minh này không thuyết phục, nếu không muốn nói là ngụy biện, vì thu nhập chẳng có liên quan gì đến đạo đức. Không có cơ sở nào để nói vì nghèo hay vì thu nhập thua kém người khác, nên phải hành xử vô giáo dục và thất đức. Chợt nhớ đến ngày xưa, một danh y người Việt, Lê Hữu Trác (tức Hải Thượng Lãng Ông), từng liệt kê ra một danh sách các vấn đề y đức mà ông cho là “tội”, trong đó có các tội như tội như hóng hách, lười biếng, chẩn đoán qua loa và tội dốt. Theo ông, y sĩ mà thiếu đạo đức thì chẳng khác gì “bọn cướp”.
Lê Hữu
Trác
Khoảng 2 năm trước, một cuốn sách về y đức xuất bản ở Trung Quốc làm rúng động lương tâm dư luận một thời gian. Trong sách “Nỗi đau của Trung Quốc”, tác giả là một thượng nghị sĩ điều tra và mổ xẻ những vi phạm y đức tràn lan trong giới y bác sĩ Trung Quốc dưới hình thức lừa đảo, bòn rút tiền bệnh nhân, liên minh ma quỉ để khai thác bệnh nhân, điều trị “quá độ” (tức điều trị không cần thiết), hãm hại bệnh nhân v.v… Nhưng trớ trêu thay, bệnh nhân chẳng biết gì, chỉ nằm nhà chờ chết và tự trách mình nghèo! Ở nước ta cũng không thiếu những trường hợp này, nhưng có lẽ chúng ta chưa đủ can đảm để vạch ra những mảng tối đang hoành hành xã hội hiện nay.
Nói cho cùng, những điều lệ y đức chỉ bề mặt, bề ngoài,
áp dụng cho mọi người trong ngành y, nhưng đạo đức con người mới
là biện pháp bề trong ở mỗi cá nhân.
Bề ngoài, một người thầy thuốc có thể phạm y giới và bị
kỉ luật, nhưng bề trong là chuẩn mực y đức làm kim chỉ nam để cá
nhân người thầy thuốc ý thức được rằng hành động của mình là có
hại cho bệnh nhân. Qui ước đạo đức nước ta đã trải qua 13
năm, và trong thời kì kinh tế hiện nay cùng với sự hội nhập của
đất nước, đã đến lúc các qui ước y đức Việt Nam cần được soạn
lại sao cho phù hợp với giá trị văn hóa Việt Nam và chuẩn mực y
đức thế giới.
|
12 điều y đức (Tiêu chuẩn đạo đức của người làm công tác y tế) (Ban hành kèm theo quyết định số: 20881BYT-QĐ ngày 06 tháng 11nǎm 1996 của Bộ trưởng Bộ Y tế) 1. Chǎm sóc sức khoẻ cho mọi người là nghề cao quý. Khi đã tự nguyện đứng trong hàng ngũ y tế phải nghiêm túc thực hiện lời dạy của Bác Hồ. Phải có lương tâm và trách nhiệm cao, hết lòng yêu nghề, luôn rèn luyện nâng cao phẩm chất đạo đức của thầy thuốc. Không ngừng học tập và tích cực nghiên cứu khoa học để nâng cao trình độ chuyên môn. Sẵn sàng vượt qua mọi khó khǎn gian khổ vì sự nghiệp chǎm sóc và bảo vệ sức khỏe nhân dân. 2. Tôn trọng pháp luật và thực hiện nghiêm túc các quy chế chuyên môn. Không được sử dụng người bệnh làm thực nghiệm cho những phương pháp chẩn đoán, điều trị, nghiên cứu khoa học khi chưa được phép của Bộ Y tế và sự chấp nhận của người bệnh.
3. Tôn trọng quyền được khám bệnh, chữa bệnh
của nhân dân. Tôn trọng những bí mật riêng tư của người
bệnh; khi thǎm khám, chǎm sóc cần bảo đảm kín đáo và
lịch sự. Quan tâm đến những người bệnh trong diện chính
sách ưu đãi xã hội. Không được phân biệt đối xử với
người bệnh. Không được có thái độ ban ơn, lạm dụng nghề
nghiệp và gây phiền hà cho người bệnh. Phải trung thực
khi 4. Khi tiếp xúc với người bệnh và gia đình họ, luôn có thái độ niềm nở, tận tình; trang phục phải chỉnh tề, sạch sẽ để tạo niềm tin cho người bệnh. Phải giải thích tình hình bệnh tật cho người bệnh và gia đình họ hiểu để cùng hợp tác điều trị; phổ biến cho họ về chế độ, chính sách, quyền lợi và nghĩa vụ của người bệnh; động viên an ủi, khuyến khích người bệnh điều trị, tập luyện để chóng hồi phục. Trong trường hợp bệnh nặng hoặc tiên lượng xấu cũng phải hết lòng cứu chữa và chǎm sóc đến cùng, đồng thời thông báo cho gia đình người bệnh biết. 5. Khi cấp cứu phải khẩn trương chẩn đoán, xử trí kịp thời không được đùn đẩy người bệnh.
6. Kê đơn phải phù hợp với chẩn đoán và bảo đảm
sử dụng thuốc hợp lý an toàn; không vì lợi ích cá nhân
mà 7. Không được rời bỏ vị trí trong khi làm nhiệm vụ, theo dõi và xử trí kịp thời các diễn biến của người bệnh. 8. Khi người bệnh ra viện phải dặn dò chu đáo, hướng dẫn họ tiếp tục điều trị, tự chǎm sóc và giữ gìn sức khỏe. 9. Khi người bệnh tử vong, phải thông cảm sâu sắc, chia buồn và hướng dẫn, giúp đỡ gia đình họ làm các thủ tục cần thiết. 10. Thật thà, đoàn kết tôn trọng đồng nghiệp, kính trọng các bậc thầy, sẵn sàng truyền thụ kiến thức, học hỏi kinh nghiệm, giúp đỡ lẫn nhau. 11. Khi bản thân có thiếu sót, phải tự giác nhận trách nhiệm về mình không đổ lỗi cho đồng nghiệp, cho tuyến trước. 12. Hăng hái tham gia công tác tuyên truyền giáo dục sức khỏe, phòng chống dịch bệnh, cứu chữa người bị nạn, ốm đau tại cộng đồng; gương mẫu thực hiện nếp sống vệ sinh, giữ gìn môi trường trong sạch. |
Lời thề Hippocrate
Nguyên tắc đạo đức y
khoa
(Hội Y học Mĩ)
17/6/ 2001 Nguồn: AMA |
Qui ước đạo đức nghành y
của Hiệp hội Y khoa Thế giới (World Medical Association
Nhiệm vụ chung
của người thầy thuốc: người thầy thuốc phải: 1. thực hành nghề nghiệp và duy trì chuẩn mực chuyên môn ở mức độ cao nhất. 2. tôn trọng quyền của bệnh nhân chấp nhận hay bác bỏ đề nghị của thầy thuốc. 3. không để cho phán xét cá nhân bị chi phối bởi quyền lợi cá nhân hay phân biệt đối xử. 4. hết lòng trong việc cung cấp dịch vụ chuyên môn cho bệnh nhân. 5. hành xử thành thật với bệnh nhân và đồng nghiệp. Báo cáo cho giới chức có trách nhiệm biết những thầy thuốc thiếu y đức hoặc bất tài hoặc có hành vi lừa đảo. 6. không thuyên chuyển bệnh nhân hoặc ra toa thuốc để hưởng lợi ích tài chính hay quà cáp. 7. tôn trọng quyền và sự lựa chọn của bệnh nhân. 8. có trách nhiệm giáo dục công chúng về những khám phá mới trong y học, nhưng cần phải cẩn thận trong việc áp dụng các phương pháp còn trong vòng thử nghiệm. 9. cố gắng sử dụng tài nguyên y tế một cách sáng suốt nhằm đem lại lợi ích cho bệnh nhân và cộng đồng. 10. tìm người điều trị nếu mình mắc bệnh. 11. tôn trọng các chuẩn mực đạo đức địa phương và quốc gia.
Nhiệm vụ chung
của người thầy thuốc đối với bệnh nhân: người thầy thuốc
phải: 12. tôn trọng sinh mạng của con con người. 13. hành động vì lợi ích của bệnh nhân. 14. tuyệt đối trung thành với bệnh nhân. Bất cứ khi nào phương pháp điều trị hay xét nghiệm ngoài khả năng của mình, người thầy thuốc phải giới thiệu đến một chuyên gia khác. 15. tôn trọng quyền riêng tư của bệnh nhân. Không tiết lộ bất cứ thông tin nào về bệnh nhân cho bất cứ ai, nếu không có sự đồng thuận của bệnh nhân. 16. cung cấp dịch vụ chăm sóc trong trường hợp khẩn cấp. 17. không quan hệ tình dục với bệnh nhân. Không lợi dụng mối quan hệ thầy thuốc – bệnh nhân. Nguồn: World Medical Association. International code of medical ethics. World Medical Association Bulletin 1949;1(3): 109, 111. |
Nguyễn Hữu Hoan
Để bàn về vấn đề y đức tôi xin có một ý kiến nhỏ như sau:
Những thầy thuốc Việt Nam nếu thực hiện được 12 điều y đức theo qui định của bộ y tế thì quá tốt, nhưng tôi trộm nghĩ có quá ít thầy thuốc nhớ được đấy đủ dù chỉ 50% các điều trên.
Cho nên các điều dễ nhớ mà thiết thực là 5 điều Bác Hồ dạy các cháu thiếu niên và nhi đồng, nếu các thầy thuốc làm được 5 điều Bác dậy đó thì cũng đủ bao quát hết các qui định về y đức trên. Tôi xin phân tích:
1. Yêu Tổ quốc, yêu đồng bào: nếu làm được điều này thì thầy thuốc sẽ biết yêu người bệnh, tôn trọng người bệnh, cảm thông và sẻ chia với người bệnh, hết lòng vì sự nghiệp chăm sóc sức khoẻ nhân dân( điều 1, 3, 8, 9)
2. Học tập tốt, lao động tốt: tất cả những vấn đề học tập, nghiên cứu khoa học, tận tình công tác, khẩn trương cứu chữa người bệnh, kê đơn phù hợp, an toàn, hợp lý sẽ được làm tốt với điều 2 này(điều 1, 5, 6)
3. Đoàn kết tốt, kỷ luật tốt: nội dung này có thể thay thế điều 2, 7, 10 trong qui định về y đức.
4. Giữ gìn vệ sinh thật tốt: Giữ vệ sinh cho mình, cộng đồng và hướng dẫn cộng đồng thực hiện, thay điều 12 y đức.
5. Khiêm tốn, thật thà, dũng cảm: Nội dung nay có trong điều 3, 4, 11.
Trên đây là ý kiến của cá nhân tôi.
