Dịch cúm H1N1 và tác hại kinh tế
Nguyễn Văn Tuấn
Diễn biến của nạn dịch cúm H1N1 ở Mexico càng ngày càng phức tạp. Tính từ ngày 13/4/2009 đến nay, Mexico có 1324 người mắc bệnh cúm H1N1 do phơi nhiễm Vi rút (virus) H1N1, và trong số này khoảng 6% (81 người) tử vong. Điều đáng quan tâm là những người bị nhiễm và tử vong nằm trong độ tuổi trung niên, chứ không phải người cao tuổi hay trẻ em, vốn là những đối tượng dễ bị ảnh hưởng bởi cúm gia cầm. Chính phủ Mexico ra lệnh đóng cửa trường học, khuyến cáo tránh tập họp thành đám đông, và tăng cường các biện pháp y tế cộng đồng để đối phó với một nạn dịch có thể nói là nguy hiểm nhất cho nước này.
Có dấu hiệu cho thấy dịch cúm H1N1 đã lan sang Mĩ. Chỉ trong vòng 1 tuần từ ngày cúm gia cầm đột phát ở Mexico, các bang cạnh giáp biên giới Mexico như California, Texas, Kansas, thậm chí xa hơn như Ohio và New York đã ghi nhận ít nhất 20 ca. Đặt biệt là ngày 17/4/2009, Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa bệnh của Mĩ (CDC) cho biết có 2 trẻ em ở một ngoại ô thuộc thành phố San Diego, giáp biên giới Mexico, có kết quả xét nghiệm dương tính cho Vi rút H1N1. Phân tích thêm cho thấy Vi rút được phát hiện có một mảng DNA không giống như các Vi rút trước tìm thấy ở con người và heo. Cả hai em bé đều không có tiếp xúc với heo, và cho đến nay chưa ai biết nguồn nhiễm xuất phát từ đâu. Các nhà khoa học cho biết mặc dù đây là một chủng mới của Vi rút H1N1 ở con người, họ rất quan tâm rằng có thể Vi rút sẽ có khả năng lây truyền từ người sang người, và các vắcxin hiện hành không có hiệu quả chống lại sự lan tuyền đó.
Trước những diễn biến trên, ngày 25/4/2009, Tổng giám đốc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tuyên bố tình trạng khẩn và nhận định rằng vấn đề có qui mô quốc tế. Có lẽ đây là lần đầu tiên trong 10 năm trở lại đây, WHO phải ra một tuyên bố mang tính nghiêm trọng như hiện nay. Ngay cả trước đây, khi dịch cúm H5N1 xảy ra ở vài nước châu Á, WHO cũng chưa ra những tuyên bố khẩn. Và, họ cũng có lí do để cẩn thận trong lần này, bởi vì dịch cúm H1N1 đã từng có “tiền sử” gây tác hại đến con người và kinh tế toàn cầu.
Vi rút H1N1
Vi rút H1N1 là nguyên nhân gây ra nạn đại dịch ở Tây Ban Nha vào năm 1918, giết chết khoảng 50 triệu người trên thế giới chỉ trong vòng 1 năm. Có người cho rằng con số tử vong thật sự lên đến hàng trăm triệu người; chỉ riêng Ấn Độ, có hơn 20 triệu người chết trong đại dịch 1918.
Tuy thường được gọi là đại dịch Tây Ban Nha, nhưng thực ra có nhiều bằng chứng khoa học cho thấy đại dịch đó xuất phát từ Mĩ. Tác hại của H1N1 đến dân số chỉ có thể mô tả bằng hai chữ: kinh khủng. Tuổi thọ trung bình ở người Mĩ vào năm 1917 là 51, nhưng sau nạn đại dịch 1918, tuổi thọ trung bình giảm xuống chỉ còn 39 tuổi!
Tuy nhiên, Vi rút H1N1 không phải là Vi rút mới, vì chúng có mặt trong heo từ rất lâu trên khắp thế giới. Hai Vi rút này cũng từng là thủ phạm gây ra nhiều bệnh đường hô hấp cho heo. Nghiên cứu ở Anh cho thấy hơn 50% heo ở Anh bị nhiễm Vi rút ít nhất là một lần trong quãng đời sống của heo. Do đó, có thể nói heo là một vật chủ, một nguồn dự trữ lớn của các Vi rút H1N1 (và H3N2).
Hiểu theo nghĩa này, cúm gia cầm luôn luôn là một nguy cơ trực chờ. Thật vậy, năm 1994, Vi rút H1N1 được tìm thấy trong heo ở Đức, Pháp, Hà Lan, và một số nước thuộc vùng bắc Âu châu. Ở Đài Loan và Thổ Nhĩ Kì, Vi rút H1N1 còn tìm thấy ở heo và gà tây. Có lẽ nói không ngoa rằng ở nước ta, Vi rút H1N1 vẫn có tiềm năng tồn tại, nhưng chưa được phát hiện.
Nếu có cơ hội và môi trường thuận tiện, một dịch cúm gia cầm có thể bộc phát bất cứ lúc nào và bất cứ ở đâu. Có thể nói trong môi trường sống hiện đại, với mật độ dân số càng ngày càng gia tăng, việc di chuyển giữa các nước trên thế giới trong vòng vài giờ (thay vì vài tháng như trước đây), và phương thức chăn nuôi, sản xuất qui mô lớn (mass production) là những điều kiện lí tưởng cho các Vi rút có cơ hội lan truyền nhanh chóng.
Nguy cơ về một đại dịch
Đứng trên phương diện y tế công cộng, một Vi rút có thể gây đại dịch nếu hội đủ 3 điều kiện: đột biến, tiềm năng lây truyền từ người sang người, và tử vong. Các dữ liệu ban đầu cho thấy dịch cúm H1N1 hội đủ gần như cả 3 điều kiện, và đó là một mối quan tâm lớn của cộng đồng quốc tế.
Thứ nhất là H1N1 có thể biến dạng và đột biến thành một chủng mới. Nghiên cứu vừa công bố trên tập san JAMA của Hiệp hội y khoa Mĩ cho thấy Vi rút H1N1 đang trở nên kháng thuốc Tamiflu (oseltamivir), một thuốc hàng đầu trong việc phòng chống cúm gia cầm. Tỉ lệ kháng thuốc được ghi nhận là 12% ở Mĩ và 16% trên thế giới. Nhưng điều đáng quan ngại là xét nghiệm của Trung tâm kiểm soát và phòng bệnh của Mĩ mới cho biết 321 trong số 325 (tức 98%) có dấu hiệu kháng thuốc.
Thứ hai là Vi rút H1N1 có khả năng lan truyền từ người sang người. Một nghiên cứu ở Hà Lan vào tháng 2/2008 cho thấy 4 bệnh nhân trong một bệnh viện mắc bệnh cúm H1N1 khi phơi nhiễm H1N1, và phân tích di truyền cho thấy các Vi rút giống hệt nhau, và đây là bằng chứng thuyết phục nhất cho thấy Vi rút H1N1 có thể lây từ người sang người. Hai bệnh nhân ở Mĩ cách nhau hàng trăm cây số nhưng cũng có cùng chủng H1N1, và trước đó trong gia đình đã có người mắc bệnh cúm.
Thứ balà Vi rút H1N1 có thể gây tử vong cho con người. Như đề cập trong phần đầu của bài viết, tỉ lệ tử vong vì nhiễm H1N1 lên đến 6%, và đây là một tỉ lệ khá cao. Vi rút H5N1 trước đây cũng chưa có một tỉ lệ tử vong cao như Vi rút này. Và, trong quá khứ, lịch sử cho thấy một tỉ lệ tử vong lên đến 10% là một nguy cơ có thể xảy ra. Tuy nhiên, trong điều kiện y tế và y khoa hiện đại như hiện nay, tỉ lệ này có thể sẽ thấp hơn so với trước đây.
Các bằng chứng này cho thấy H1N1 có thể tiến hóa thành một Vi rút mới, có khả năng lây truyền từ người sang người, và gây tử vong cho con người. Do đó, các chuyên gia hàng đầu về bệnh truyền nhiễm nhấn mạnh rằng đây là một vấn đề toàn cầu, với tầm quan trọng lớn hơn nhiều so với dịch cúm do H5N1 gây ra trong thời gian gần đây.
Ảnh hưởng đến kinh tế
Nếu đại dịch xảy ra ở qui mô toàn cầu thì hệ quả như thế nào? Hệ quả của một nạn dịch không chỉ là sự tổn thất về nhân mạng mà còn kinh tế. Dịch bệnh làm cho sự đi lại và giao dịch thương mại bị hạn chế và gây tác động đến nền kinh tế toàn cầu, kể cả du lịch, thực phẩm, đầu tư và thị trường chứng khoán. Ngay hiện nay, Mexico là nước chịu nhiều thiệt thòi nhất: một số nước ra lệnh cấm nhập cảng thịt heo từ Mexico, một số nước thì ra khuyến cáo công dân họ không nên đi du lịch ở Mexico, hay người đi từ Mexico bị khám xét cẩn thận, v.v…
Năm 2006, Vụ ngân sách thuộc Quốc hội Mĩ phân tích về tác động của một đại đại dịch đến nền kinh tế nước Mĩ. Theo phân tích này, nếu một đại dịch xảy như đại dịch Tây Ban Nha 1918 có thể làm cho tổng sản lượng quốc dân giảm 4%, hay một đại dịch nhẹ hơn (như dịch cúm năm 1957 và 1968) cũng có thể làm giảm tổng sản lượng quốc dân khoảng 1%.
Năm ngoái, Ngân hàng Thế giới (WB) ước tính rằng nếu một nạn đại dịch xảy ra trên qui mô toàn cầu sẽ có thể tốn 3 ngàn tỉ USD và làm mất 5% tổng sản lượng thế giới, và khoảng 70 triệu người có thể tử vong. Một số ước tính khác cho rằng con số thiệt hại kinh tế có thể còn hơn 4.400 tỉ USD.
Như để thấy những thiệt hại trên không phải là viễn vông, chúng ta có thể xem qua tác động của nạn dịch SARS năm 2003. Dịch SARS làm cho việc đi lại bị hạn chế, thương mại bị gián đoạn và làm cho 25 nước vùng châu Á Thái Bình Dương mất gần 40 tỉ USD, với 775 người tử vong và 8000 người bị nhiễm.
Ngừa bệnh hơn chữa bệnh
Tuy diễn biến của dịch cúm rất khó tiên đoán, nhưng chúng ta có thể nghĩ đến ba tình huống trong tương lai: một là H1N1 sẽ đột biến để có khả năng lan truyền từ người sang người qua hòa nhập với các Vi rút khác trong con người; hai là qua đường truyền nhiễm (khi con người bị bệnh truyền nhiễm, Vi rút H1N1 có thể đột biến để thích nghi với cơ thể con người); và ba là H1N1 có thể trở nên trung hòa với cơ thể con người. Trong ba tình huống, Vi rút H1N1 đều có thể trở nên một tác nhân gây bệnh nguy hiểm. Đứng trên quan điểm y tế công cộng, phòng bệnh vẫn hơn là chữa bệnh.
Bản chất của cúm gia cầm là truyền nhiễm. Do đó, vắcxin là một biện pháp hàng đầu và hữu hiệu nhất ở mức độ cộng đồng. Trong quá khứ, chính vì thiếu vắc-xin, cho nên con số tử vong vì các nạn dịch lên đến hàng triệu. Chúng ta không để một tình trạng như thể xảy ra trong tương lai. Tuy nhiên, vấn đề đáng quan tâm hiện nay là có tín hiệu cho thấy Vi rút H1N1 phát hiện ở Mexico có thể kháng thuốc. Điều này đặt ra nhu cầu cho nghiên cứu khoa học tìm hiểu về cơ chế gây bệnh và kháng thuốc của Vi rút.
Vì H1N1 có thể lan truyền từ người sang người, và trong thời đại di chuyển bằng máy bay ngày nay, khả năng H1N1 đi từ Mexico hay các nước gần Mexico như Mĩ và Canada đến Việt Nam không phải là ngày mà là giờ. Ở một số nước Á châu, các quan chức y tế đã thiết lập những trạm y tế để phát hiện hành khách phơi nhiễm H1N1 ngay từ các trạm hải quan biên giới và phi trường. Nếu phòng bệnh hơn chữa bệnh, có lẽ nước ta cũng cần một trạm như thế ở phi trường, với sự hỗ trợ của các chuyên gia của Mĩ và Tổ chức Y tế Thế giới.
|
Tìm hiểu H1N1
Các Vi rút cúm được chia thành 3 nhóm chính: A, B và C. Các Vi rút thuộc nhóm B và C thường tìm thấy ở con người nhưng chúng không có tác hại lớn, ngoại trừ gây ra vài rối loạn cấp tính đường hô hấp, chúng không có khả năng gây tử vong cho bệnh nhân. Nhưng các Vi rút thuộc nhóm A là đáng quan tâm hơn hết, bởi vì chúng có thể đột biến một cách nhanh chóng thành những Vi rút có khả năng kháng nguyên (antigenic), có nghĩa là chúng có thể tiến hóa thành những Vi rút mà hệ thống miễn nhiễm của con người không nhận ra được (và không có khả năng phòng chống chúng).
Vi rút cúm thuộc nhóm A có cấu trúc gồm hai nhóm protein: hemagglutinin (HA) và neuraminidase (NA). HA có 15 chi với mã danh H1 đến H15. NA có 9 chi với mã danh N1 đến N9. Vi rút H1N1 và H5N1 là một trong những chi Vi rút này. Vi rút thuộc chi H1, H2 và H3 đã được biết có lan truyền trong con người từ 100 năm qua. Nhưng Vi rút H5 thì vẫn còn là một “kẻ thù” xa lạ đối với hệ thống miễn nhiễm của con người.
|
